Page 17 - YÜZYILLIK İMZA

Y Ü Z Y I L L I K İ M Z A
mal ve hizmet üretimi açısından parlak olmakla birlikte birer saman alevi
gibi parlayıp sönen işletmelerin yanında, her yıl bulunduğu ortama biraz
daha kök salarak, uyum sağlayarak ve işlev çoğaltarak zamana dayanan ve
yüzyıllık kurumlara dönüşenleri de vardır. Türkiye için 100 yılını aşmış
resmi ve özel kurumların sayısı sınırlıdır. Okul, bakanlık, genel müdürlük
gibi kurumların yanı sıra tarihi 18. yüzyıla inen çok az sayıda kurum olduğu
gibi, zabıta, polis teşkilatı, Şirket-i Hayriye gibi (1851), Cemiyet-i Tıbbiye-i
Osmaniye (1856), Hilal-i Ahmer Cemiyeti (1865), Terakki Mektepleri (1877)
gibi Tanzimat modernleşmesinin ürünü kurumlar günümüzde hâlâ yaşamak-
talar. Cumhuriyet’in başında kurulan Türkiye İş Bankası (1924) geçen sene
100. yılını kutladı. Yine Cumhuriyet’in ilk çocuklarından Anadolu Sigorta
ise bu yıl (1925) 100. yılını kutluyor. Türkiye’de 100. yılını kutlayan kurum
sayısı çok az olduğu gibi, 50. yılını kutlayanların sayısı bile çok sınırlıdır.
Bu aşamada yukarıda sorduğum soruyu tekrarlamak isterim: Bir örgütün,
usûlün veya kurumun kurumlaştığını nasıl anlarız? Bu konuda çeşitli araş-
tırmalar, açıklamalar, yaklaşımlar ve kuramlar olmakla birlikte belki de en
açıklayıcı ve anlaşılır olanlarından biri Samuel P. Huntington’un kurum-
laşma konusunda geliştirdiği açıklayıcı çerçevesidir. Türkiye, Huntington’u
daha çok 2000’li yıllarda “medeniyetler çatışması” tezi ve uyarısıyla tanıdı.
Oysa Huntington, aynı zamanda 1960’lı yıllarda ABD’de akademisyenler
arasında gelişen “siyasal gelişme” ve “modernleşme” ekolünün de önemli
üyelerinden ve teorisyenlerinden biriydi. Kaleme aldığı “Siyasal Gelişme ve
Siyasal Çürüme/Yozlaşma” adlı makalesi bu konuda gerçek anlamda ufuk
açıcıdır. Siyasal gelişme, siyasal kurumlaşma ve siyasal çürüme/yozlaşma
üzerine değerli açıklayıcı çerçeveler sunmuştur.2
Huntington, kurumlaşmayı, örgütlerle usûllerin itibar ve istikrar kazanma
sürecinin bir bileşimi olarak tanımlar. Buna bağlı olarak bir siyasal sistemin
kurumlaşma düzeyinin, o sistemdeki örgüt ve usûllerin:
I) Uyarlanabilirliği (adaptability),
II) Karmaşıklığı (complexity),
III) Özerkliği (autonomy) ve
IV) Tutarlığı (coherence)
ile ölçülebileceğini ifade eder.
Bir başka deyişle belli bir kurum, örgüt veya usûlün kurumlaşma düzeyinin
onun uyarlanabilirliği, karmaşıklığı, özerkliği ve tutarlılığı ile ölçülebile-
ceğini belirtmektedir.
Huntington’a göre kurumlaşma için ilk ölçü, bir kurumun uyarlanabilir mi
yoksa bükülmez mi (adaptability - rigidity) olduğuyla ilgilidir. Buna göre
bir örgüt veya usûl ne kadar uyarlanabilirse, o kadar kurumlaşmış demektir;
ne kadar bükülmez, katı ve az uyarlanabilirse, o kadar az kurumlaşmıştır.
Huntington’a göre, “uyarlanabilirlik sonradan kazanılan bir örgütsel nite-
lik olup; genel anlamıyla, çevresel baskıların ve yaşın bir fonksiyonudur.
Bir örgüt ne kadar eskiyse ve çevresinin baskılarına ne kadar çok maruz
2 Samuel P. Huntington; “Political Development and Political Decay”, World Politics Vol. XVII, (April 1965) s. 386-430. Bu makalenin Türkçe çevirisi
için Samuel P Huntington; "Siyasal Gelişme ve Siyasal Bozulma" (çev: Ergun Özbudun) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
No: 22 (1965) s. 55-107. Metindeki sayfa numaraları Türkçe çevirisine atıftır.
1 5