Page 19 - AHATA
P. 19
A6 LOCAL
Diasabra 2 augustus 2025
Tocante pleito, bringamento,
bochincha, y mas
Den nos edicion aki di nos column semanal tocante nos
idioma Papiamento , atencion pa origen di palabra cu por
sirbi como sinonimo di otro. Pa esaki nos a scoge un serie
di palabra cu ta referi na algo cu den cualkier idioma ta rindi
un cantidad di sinonimo, y nos no ta excepcion: ‘pleito’ y
su ‘coleganan’. E palabra ‘pleito’ ya ta pone nos dilanti un
splicacion extenso, ya cu tanto den por ehemplo Spaño,
Portugues como tambe Hulandes e palabra ta existi. Esey
no ta nada straño pasobra su origen ta den Latin (placitum),
un sustantivo cu ta bin di e verbo ‘placere’ (gusta, parce
apropia, busca o promove placer o acuerdo). E uso original
den ambos idioma ta relaciona cu terminologia huridico: e
pleito ta e disputa, contienda, hiba den un caso den corte,
cu finalmente ta yega na un veredicto cu por termina den
un acuerdo, un ‘settlement’ nos lo por bisa awendia. Na
Hulandes nos conoce ‘pleit’ y tambe e verbo ‘bepleiten’,
manera den ‘een zaak bepleiten’: trece e argumento di e
banda cu bo ta representa. Pafor di corte tambe conoce
DNM: Tratado internacional di Nacionnan e palabra ‘pleitbezorger’ cu ta un persona cu ta ‘trece un
pleito’, ta boga pa un cierto causa. Aki nos tin otro relacion
Uni pa cu contaminacion di plastic mester cu corte, pasobra nos ‘boga’ ta bin di ‘abogar’: defende,
apoya, lucha pa un causa. E persona cu ta hacie ta e
ta mas ambicioso ‘abogado’. E verbo corespondiente tanto na Spaño como
Portugues ta ‘pleitear’, loke cerca nos a bira ‘pleita’, pero
mas tanto no den sentido huridico, aunke esey no ta exclui:
‘pleita (bringa) bo caso’.
E mundo mester un trat- midi menos cu 1 micrometer Aunke algun pais a tuma ac- Sin embargo, tin otro palabra deriva di pleito, den Spaño
ado fuerte pa yuda pro- den diameter, tambe referi cion independiente, manera pero tambe Papiamento, cu no tin nada di haci cu corte,
teha nos planeta y stimula como micron. Su simbolo ta Union Europeo (EU) cu na sino cu bida diario. Esey ta e palabra ‘pleitista’, cu ta referi
industria pa ta creativo y μm (letter Griego sigui pa e 2019 a tuma nan mesun di- na un persona cu facilmente ta causa pleito y discordia,
innovativo pa bin cu al- letter m). E ta un unidad di reccion contra produccion di cu ta conflictivo y ta provoca disputa, tin vez sin motibo
ternativa pa plastic cu ta midi den e sistema interna- plastic di un solo uzo, e trat- drechi. Den nos idioma ‘pleito’ no ta referi tanto na e
menos dañino pa nos me- cional pa midi unidad (S) cu ado global ta esencial. Esnan ambito hudicial, sino na e disputa, discusion den bida diario
dio ambiente. ta igual na ‘one millionth of a cu ta na banda di un acuerdo cu por bay for di man y bira algo mas grave. E expresion
meter/één miljoenste van een swak ta bisa cu, si corta den ‘busca pleito’ ta significa anto na ‘busca problema’ o hasta
6
E informacion y datonan cu meter (10- m)’. E otro estu- produccion y regula kimi- algo mas. Nos conoce tambe e sustantivo ‘pleitamento’
Directie Natuur en Milieu dio a identifica mas cu 16,000 conan esaki ta nifica pone na cu ta existi banda di ‘pleito’, cu realmente ta sinonimo di
(DNM) ta comparti cu co- substancia deriva di plastic, peliger e trabou pa hende y otro. Nos ta mira e fenomeno aki den nos idioma di forma
munidad ta saca di e publica- di cual mas cu 4,200 di nan nan sobrevivencia particular- un palabra nobo banda di e original, terminando cu dos
cion ‘International journal of ta toxico y no ta decomposita mente pa futuro generacion. palabra pa indica e mesun cos. Ehemplo di esaki ta ‘entrega’
science- Nature’ di dia 10 di den forma natural. Pero si busca pa haya alterna- y ‘entregamento’, ‘comienzo’ y ‘cuminzamento’; y tin
juli 2025. E informe ta enfoca tivanan pa cu produccion di varios mas.
cu e tratado internacional di Tratadonan internacional ta mas plastic ta apoya creacion
Nacionnan Uni pa combati difcil pa crea y pa haya tur di industrianan nobo y inno- Esey no ta e caso di e sustantivo ‘bringamento’. Nos no
contaminacion di plastic ta na partido pa uni riba esaki. E vativo pa generacion di futu- conoce na Papiamento e sustantivo ‘briga’ cu ta existi si na
un punto crucial. E consumo proceso por ta uno largo, ro y un planeta saludabel cu Portugues. Por ehemplo: ‘uma briga de amigos’; un pleito
mundial di plastic ta sigui au- pues, e ta tuma tempo. E por biba aden. Si no logra un entre amigo. A proposito, Spaño conoce e verbo ‘bregar’
menta rapidamente. Mas cu tratado cu ta drenta den ne- acuerdo fuerte na Ginebra, y tambe den terminologia militar, cu ambos idioma ta
mita di tur plastic produci, gociacion na Ginebra, Suisa mester considera un “plan B” comparti cu tanto otro idioma: ‘brigada’.
tur ta produci despues di aña na augustus 2025, mester ta pa logra un acuerdo pafo di e E pregunta si nos ‘bringa’ ta bin di Portugues o Spaño ta
2000. fuerte y ambicioso. Tin algun proceso di Nacionnan Uni. dificil pa contesta, aunke nos ta kere cu e ta un concepto
pais manera Arabia Saudita, Pero e conclusion ta keda cu asina basico den cualkier idioma, cu ta posible cu e tabata
Ta proyecta cu pa aña 2050 e China y Rusia, cu ta keda no tin un “planet B”, pues un den Papiamento caba durante e influencia Portugues.
produccion lo redobla siendo opone regulacion riba pro- di dos planeta Tera. Nos no ta dispone di e documentacion pa comproba esey,
cu ta recicla menos di 10% duccion di plastic y tambe manera den hopi otro caso. Otro palabra di e mesun raiz ta
di desperdicio cu ta clasifica substancianan dañino. Pero Di parti di Directie Natuur ‘brigand’ cu ya no ta di uso regular mas cerca nos. Su origen
como ‘single-use plastic’. mas cu 70 pais incluyendo en Milieu (DNM) nos ta ta den Frances unda e ta referi na un persona agresivo, cu
Loke ta mas pio ta cu e des- Union Europeo (EU), Aus- keda boga pa un y tur ta mas gusta bringa, un pleitista.
perdicio aki ta caba den lama tralia, Canada y Reino Uni consciente di nan mesun
y naturaleza rond mundo. (United Kingdom), ta boga consumo y scoge pa produc- Otro palabra casi clasico ta ‘bochincha’. Su origen ta
pa un tratado cu ta pone tonan cu tin menos plastic. E claramente den Spaño, pero segun cierto conocedor e
Dos estudio nobo publica limitacion riba produccion di ley cu ta prohibi uzo di plastic origen ta den e palabra Frances ‘bouche’ y ta referi na loke
den revista Nature ta mustra kimiconan pa cu plastic. Loke di un solo uzo ta vigente y su ta pasa ora hopi hende ta ‘habri boca pareu’; ta papia den
cu e problema ta mas serio cu ta e posicion di Merca bou di contenido ta riba nos website otro y ta arma un ‘bochinche’, un ‘alboroto’ cu ta existi
a pensa. Un di e estudionan a e administracion actual ainda dnmaruba.org bou di e cat- cerca nos tambe: ‘boroto’. Mester bisa si cu awendia ta
descubri cu por tin 27 miyon no ta sigur. Pues Merca no ta egoria ‘leynan’. E impacto di comprende ‘boroto’ mas como un sonido fuerte y fastioso
tonelada di ‘nanoplastic’ (par- forma parti di e coalicion cu plastic rond mundo incluy- y no tanto mas como un pleito o ‘desordo’. Den pasado
ticulanan masha chikito mes) ta opone produccion di sub- endo Aruba ta uno ireversible si tabata mas comun tende un persona bisa: “El a bin haci
den e lama Atlantico. Nano- stancianan dañino. y ta cabando cu e naturalesa y boroto aki, pero mi a pon’e na careda mesora.”
plastic ta particulanan cu ta bida marino.

