Page 19 - AHATA
P. 19

A6   LOCAL
                 Diasabra 2 augustus 2025













                                                                                                    Tocante pleito, bringamento,
                                                                                                    bochincha, y mas

                                                                                                    Den nos edicion aki di nos column semanal tocante nos
                                                                                                    idioma Papiamento , atencion pa origen di palabra cu por
                                                                                                    sirbi como sinonimo di otro. Pa esaki nos a scoge un serie
                                                                                                    di palabra cu ta referi na algo cu den cualkier idioma ta rindi
                                                                                                    un cantidad di sinonimo, y nos no ta excepcion: ‘pleito’ y
                                                                                                    su ‘coleganan’. E palabra ‘pleito’ ya ta pone nos dilanti un
                                                                                                    splicacion  extenso,  ya  cu  tanto  den  por  ehemplo  Spaño,
                                                                                                    Portugues como tambe Hulandes e palabra ta existi. Esey
                                                                                                    no ta nada straño pasobra su origen ta den Latin (placitum),
                                                                                                    un sustantivo cu ta bin di e verbo ‘placere’ (gusta, parce
                                                                                                    apropia, busca o promove placer o acuerdo). E uso original
                                                                                                    den ambos idioma ta relaciona cu terminologia huridico: e
                                                                                                    pleito ta e disputa, contienda, hiba den un caso den corte,
                                                                                                    cu finalmente ta yega na un veredicto cu por termina den
                                                                                                    un acuerdo, un ‘settlement’ nos lo por bisa awendia. Na
                                                                                                    Hulandes nos conoce ‘pleit’ y tambe e verbo ‘bepleiten’,
                                                                                                    manera den ‘een zaak bepleiten’: trece e argumento di e
                                                                                                    banda  cu  bo  ta  representa.  Pafor  di  corte  tambe  conoce
              DNM: Tratado internacional di Nacionnan                                               e palabra ‘pleitbezorger’ cu ta un persona cu ta ‘trece un
                                                                                                    pleito’, ta boga pa un cierto causa. Aki nos tin otro relacion
              Uni pa cu contaminacion di plastic mester                                             cu  corte,  pasobra  nos  ‘boga’  ta  bin  di  ‘abogar’:  defende,
                                                                                                    apoya,  lucha  pa  un  causa.  E  persona  cu  ta  hacie  ta  e
                                      ta mas ambicioso                                              ‘abogado’. E verbo corespondiente tanto na Spaño como
                                                                                                    Portugues ta ‘pleitear’, loke cerca nos a bira ‘pleita’, pero
                                                                                                    mas tanto no den sentido huridico, aunke esey no ta exclui:
                                                                                                    ‘pleita (bringa) bo caso’.
            E  mundo  mester  un  trat-  midi menos cu 1 micrometer  Aunke algun pais a tuma ac-    Sin embargo, tin otro palabra deriva di pleito, den Spaño
            ado  fuerte  pa  yuda  pro-  den  diameter,  tambe  referi  cion  independiente,  manera   pero tambe Papiamento, cu no tin nada di haci cu corte,
            teha nos planeta y stimula  como micron. Su simbolo ta  Union Europeo (EU) cu na        sino cu bida diario. Esey ta e palabra ‘pleitista’, cu ta referi
            industria  pa  ta  creativo  y  μm (letter Griego sigui pa e  2019 a tuma nan mesun di-  na  un  persona  cu  facilmente  ta  causa  pleito  y  discordia,
            innovativo  pa  bin  cu  al-  letter m). E ta un unidad di  reccion contra produccion di   cu ta conflictivo y ta provoca disputa, tin vez sin motibo
            ternativa  pa  plastic  cu  ta  midi  den  e  sistema  interna-  plastic di un solo uzo, e trat-  drechi.  Den  nos  idioma  ‘pleito’  no  ta  referi  tanto  na  e
            menos dañino pa nos me-      cional pa midi unidad (S) cu  ado global ta esencial. Esnan   ambito hudicial, sino na e disputa, discusion den bida diario
            dio ambiente.                ta igual na ‘one millionth of a  cu ta na banda di un acuerdo   cu por bay for di man y bira algo mas grave. E expresion
                                         meter/één miljoenste van een  swak ta bisa cu, si corta den   ‘busca pleito’ ta significa anto na ‘busca problema’ o hasta
                                                   6
            E informacion y datonan cu  meter (10- m)’. E otro estu-  produccion  y  regula  kimi-  algo  mas.  Nos  conoce  tambe  e  sustantivo  ‘pleitamento’
            Directie  Natuur  en  Milieu  dio a identifica mas cu 16,000  conan esaki ta nifica pone na   cu ta existi banda di ‘pleito’, cu realmente ta sinonimo di
            (DNM)  ta  comparti  cu  co-  substancia  deriva  di  plastic,  peliger  e  trabou  pa  hende  y   otro. Nos ta mira e fenomeno aki den nos idioma di forma
            munidad ta saca di e publica-  di cual mas cu 4,200 di nan  nan sobrevivencia particular-  un palabra nobo banda di e original, terminando cu dos
            cion ‘International journal of  ta toxico y no ta decomposita  mente pa futuro generacion.   palabra pa indica e mesun cos. Ehemplo di esaki ta ‘entrega’
            science- Nature’ di dia 10 di  den forma natural.         Pero si busca pa haya alterna-  y  ‘entregamento’,  ‘comienzo’  y  ‘cuminzamento’;  y  tin
            juli 2025. E informe ta enfoca                            tivanan pa cu produccion di   varios mas.
            cu e tratado internacional di  Tratadonan  internacional  ta  mas plastic ta apoya creacion
            Nacionnan  Uni  pa  combati  difcil  pa  crea  y  pa  haya  tur  di industrianan nobo y inno-  Esey no ta e caso di e sustantivo ‘bringamento’. Nos no
            contaminacion di plastic ta na  partido  pa  uni  riba  esaki.  E  vativo pa generacion di futu-  conoce na Papiamento e sustantivo ‘briga’ cu ta existi si na
            un punto crucial. E consumo  proceso  por  ta  uno  largo,  ro y un planeta saludabel cu   Portugues. Por ehemplo: ‘uma briga de amigos’; un pleito
            mundial di plastic ta sigui au-  pues,  e  ta  tuma  tempo.  E  por biba aden. Si no logra un   entre amigo. A proposito, Spaño conoce e verbo ‘bregar’
            menta  rapidamente.  Mas  cu  tratado cu ta drenta den ne-  acuerdo  fuerte  na  Ginebra,   y  tambe  den  terminologia  militar,  cu  ambos  idioma  ta
            mita  di  tur  plastic  produci,  gociacion  na  Ginebra,  Suisa  mester considera un “plan B”   comparti cu tanto otro idioma: ‘brigada’.
            tur ta produci despues di aña  na  augustus  2025,  mester  ta  pa logra un acuerdo pafo di e   E pregunta si nos ‘bringa’ ta bin di Portugues o Spaño ta
            2000.                        fuerte y ambicioso. Tin algun  proceso  di  Nacionnan  Uni.   dificil pa contesta, aunke nos ta kere cu e ta un concepto
                                         pais  manera  Arabia  Saudita,  Pero e conclusion ta keda cu   asina basico den cualkier idioma, cu ta posible cu e tabata
            Ta proyecta cu pa aña 2050 e  China  y  Rusia,  cu  ta  keda  no tin un “planet B”, pues un   den  Papiamento  caba  durante  e  influencia  Portugues.
            produccion lo redobla siendo  opone  regulacion  riba  pro-  di dos planeta Tera.       Nos no ta dispone di e documentacion pa comproba esey,
            cu  ta  recicla  menos  di  10%  duccion  di  plastic  y  tambe                         manera den hopi otro caso. Otro palabra di e mesun raiz ta
            di  desperdicio  cu  ta  clasifica  substancianan  dañino.  Pero  Di  parti  di  Directie  Natuur   ‘brigand’ cu ya no ta di uso regular mas cerca nos. Su origen
            como  ‘single-use  plastic’.  mas  cu  70  pais  incluyendo  en  Milieu  (DNM)  nos  ta   ta den Frances unda e ta referi na un persona agresivo, cu
            Loke ta mas pio ta cu e des-  Union  Europeo  (EU),  Aus-  keda boga pa un y tur ta mas   gusta bringa, un pleitista.
            perdicio aki ta caba den lama  tralia,  Canada  y  Reino  Uni  consciente  di  nan  mesun
            y naturaleza rond mundo.     (United  Kingdom),  ta  boga  consumo y scoge pa produc-   Otro  palabra  casi  clasico  ta  ‘bochincha’.  Su  origen  ta
                                         pa  un  tratado  cu  ta  pone  tonan cu tin menos plastic. E   claramente  den  Spaño,  pero  segun  cierto  conocedor  e
            Dos  estudio  nobo  publica  limitacion riba produccion di  ley cu ta prohibi uzo di plastic   origen ta den e palabra Frances ‘bouche’  y ta referi na loke
            den revista Nature ta mustra  kimiconan pa cu plastic. Loke  di un solo uzo ta vigente y su   ta pasa ora hopi hende ta ‘habri boca pareu’; ta papia den
            cu e problema ta mas serio cu  ta e posicion di Merca bou di  contenido ta riba nos website   otro  y  ta  arma  un  ‘bochinche’,  un  ‘alboroto’  cu  ta  existi
            a pensa. Un di e estudionan a  e administracion actual ainda  dnmaruba.org  bou  di  e  cat-  cerca  nos  tambe:  ‘boroto’.  Mester  bisa  si  cu  awendia  ta
            descubri cu por tin 27 miyon  no ta sigur. Pues Merca no ta  egoria ‘leynan’. E impacto di   comprende ‘boroto’ mas como un sonido fuerte y fastioso
            tonelada di ‘nanoplastic’ (par-  forma parti di e coalicion cu  plastic  rond  mundo  incluy-  y no tanto mas como un pleito o ‘desordo’. Den pasado
            ticulanan masha chikito mes)  ta opone produccion di sub-  endo Aruba ta uno ireversible   si tabata mas comun tende un persona bisa: “El a bin haci
            den e lama Atlantico. Nano-  stancianan dañino.           y ta cabando cu e naturalesa y   boroto aki, pero mi a pon’e na careda mesora.”
            plastic  ta  particulanan  cu  ta                         bida marino.
   14   15   16   17   18   19   20   21   22   23   24