Page 10 - HOH
P. 10

Diaranson, 9 April 2025                                        AWEMainta                                                  SALUD            13

















                                                        For di peuter te teenager:


                         Comprondiendo na ki momento




        problemanan di salud mental ta cuminsa







       E señalnan pa tene cuenta cu ne

       ORA nos pensa riba  lucha cu salud mental, hopi biaha nos ta
       imagina teenager of adulto. Pero investigacion ta mustra cu prob-
       lemanan emocional y psicologico por surgi hopi mas trempan—

       tin biaha den muchanan di apenas tres aña. Señalnan tempran
       por pasa desapercibi of wordo malinterpreta como “mal compor-
       tacion,” pero expertonan ta di acuerdo: mas tempran nos detecta
       retonan di salud mental, miho e resultadonan a largo plaso ta.



       Problemanan di salud mental no ta sigui un schedule stricto, pero
       aki tin un resumen general di ki tempo diferente condicionnan tin
       tendencia di aparece pa prome biaha.

                                                                                  experencia e etapanan tempran di trastorno bipolar of psicosis, cu
       Edad 3–5: E señalnan mas trempan                                           hopi biaha ta cuminsa na fin di adolescencia. Lamentablemente,
       Hasta  baby  y  pre-escolar  por  mustra  sintomanan  tempran  di          hopi teenager ta sufri den silencio debi na stigma of miedo di
       lucha  cu salud mental. Algun  mucha  por experencia ansiedad              huicio.
       di  separacion  intenso,  miedo  excesivo,  agresion,  of  dificultad

       pa maneha emocionnan. Aunke tantrum ta normal n’e edad aki,                Edad 18–25: Desaroyo critico ta continua
       retonan  di  comportacion  extremo  of  prolonga  por  ta  un  señal       E principio di añanan 20 ta un otro periodo di riesgo halto.
       di alerta. Trastornonan manera trastorno di apego of señalnan              Schizofrenia  y  trastorno  bipolar  hopi  biaha  ta  cuminsa  mani-

       tempran di ansiedad por cuminsa den e fase aki.                            festa nan mes completamente den e rango di edad aki. E stress
                                                                                  di transiciona pa adulto—universidad, trabou, independencia—
       Edad 6–12: Lucha den edad di scol                                          por exacerba problemanan di salud mental subyacente of activa
       Asina cu muchanan drenta scol, nan salud mental hopi biaha                 otronan nobo. Ta p’esey servicionan di salud mental den univer-
       ta wordo poni bou di un microscopio—pa maestronan, compa-                  sidad y pa adulto hoben ta mas importante cu nunca.

       ñero di scol, y rutinanan diario. Trastorno di Deficit di Atencion/
       Hiperactividad (ADHD) hopi biaha ta bira mas visibel n’e etapa             Pakico deteccion trempan ta importante
       aki, ya cu ta spera di muchanan pa sinta keto, concentra, y sigui          Mas tempran un problema di salud mental wordo reconoci, mas

       regla. Ansiedad, dificultad di siñamento, y trastornonan di humor          tempran intervencion por cuminsa. Apoyo trempan—sea a traves
       tambe por cuminsa manifesta nan mes. Muchanan por expresa                  di terapia, acomodacionnan na scol, of strategianan di cria—por
       nan angustia a traves di comportacion en bes di palabra—pensa              mehora dramaticamente e capacidad di un mucha pa enfrenta,
       riba isolacion, agresion, of cambionan academico repentino.                logra exito na scol, y forma relacionnan saludabel. E ta reduci
                                                                                  tambe e riesgo cu problemanan bira mas serio den edad adulto.

       Edad 13–18: E presion ta aumenta
       E añanan di adolescente ta un tempo di cambio emocional y fisico           Toch, stigma y mal comprondemento hopi biaha ta retrasa ayudo.
       masivo. Cu pubertad, presion social, exploracion di identidad, y           Mayor, maestro, y cuidadonan ta hunga un rol crucial den nota

       stress academico, no ta un sorpresa cu esaki t’e tempo cu condi-           e señalnan y aboga  pa apoyo. Salud mental ta mesun real—y
       cionnan mas serio manera depresion, trastorno di alimentacion,             mesun importante—cu salud fisico. Mas tempran nos trata esaki
       y auto-lesion hopi biaha ta surgi. Algun teenager por cuminsa              di e manera ey, miho pa tur hende.
   5   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15