Page 13 - AHATA
P. 13

A17
                                                                                                                           Diaranson 25 Juni 2025











            Skirbi pa Arturo Desimone

            Puerto Rico: Spiel di Aruba den Epoca di RAft y CAft

            Cuidou cu Aruba bira un Puerto Rico na scala miniatura - parti 2

            Hopi  biaha  ora  papia  to-                              dad cu ta bon representa den  cu Aruba den pasado….
            cante e condicionnan his-                                 e dichonan di un nacionalista  Aruba,  antes  di  logra  Status
            torico,  cultural  y  politico                            manera  Booshi  Wever,  cu  ta  Aparte, tawata biba bou di un
            di  nos  isla  chikito  Aruba,                            enfatisa cu Arubiano t’un ex-  mandato  cu  tawata  reserva
            tin e costumber di ignora                                 cepcion den mundo y kende  mercado  di  Aruba  pa  pro-
            henter  nos  contexto  geo-                               lo  bira  ofendi  si  un  hende  ducto  Hulandes  so,  cu  ruta
            politico. Cu e excepcion di                               sugeri  cu  Arubianidad  efec-  di  importacion  via  Corsou.
            e bay-bin entre caos polit-                               tivamente  ta  representa  otro  Na mes momento, e produc-
            ico  of  bonanza  petrolero                               cara diverso di e arco iris di  tonan  Mericano,  mas  barata
            na Venezuela, ta parce cu                                 Latinidad. Pero mesora cu un  y  bendi  na  manera  semi-
            nos no kier imagina e res-                                Arubiano bay biba na Texas, e  clandestino na San Nicolaas,
            to  di  e  area  caminda  nos                             sociedad  dominante  ayaban-  tawata  hopi  mas  popular  na
            pida rif y calichi ta, entre                              da  ta  categorisa  su  etnicidad  Aruba.
            Sur America y Caribe.                                     di  ta  “Latino”,  of  hasta  mas
                                                                      absurdamente    “Hispanic”.  Na Cuba, “e otro hala” kibra
            E  isleñonnan  tipicamente  ta                            Ainda nos no ta cla cu limpi  di  e  parha,  casi  ningun  pro-
            yama  e  conseho  “la  Junta”                             e spiel di Puerto Rico pa nos  ducto di mercado internacio-
            loke ta zona manera un refer-  E palabra “Latino” ta haya un  wak aden.                nal no mag di drenta e pais.
            encia  basa  riba  memorianan  nificacion  nobo  den  e  con-                          Esaki ta danki na e blokeo in-
            di  dictaduranan  Sur  Ameri-  cepto Puertoriqueño cual ta:  E  poeta  y  militante  politico  ternacional imponi pa Merca,
            cano.                        e otro, e “otredad”, maske e  Lola Rodríguez de Tió (naci  loke  unicamente  Obama  a
                                         Puerto  Riqueño  local  y  or-  na Puerto Rico, 1843 - fayece  suspende brevemente.
            E “hunta” aki a sigui habraca  guyoso  mes  tambe  ta  papia  na Cuba, 1924), a skirbi den
            presupuesto pa hospitalnan y  Spaño  of  talbes  Spanglish.  un poema                  E version Hulandes di e rela-  corte  masivo  manera  loke
            institucionnan di emergencia  Esaki parcialmente ta e con-  “Cuba y Puerto Rico son    cionnan  di  poder  aki  entre   Gobierno anterior a comete.
            memey di e delaster periodo  secuencia di un nacionalismo   de un pájaro las dos alas   isla y Reino, aunke tampoco   Uzo  excesivo  di  un  remedi
            mas desastroso causa p’e hor-  gasta y impotente: na Puerto  reciben flores y balas    ta semper amical, ta mas flex-  economico  falso,  ta  hiba  na
            cannan Maria y Irma.         Rico e movementonan inde-    sobre un mismo corazón”.     ibel, loke ta debe na Hulanda   e  condicionnan  cu  ta  haci  e
                                         pendentista a perde forsa, pa-                            su  caracter  mas  modera  y   isla  pober.  Alafin,  pueblo  su
            Actualmente  tur  aña  ente  sobra nan no a logra pa libera  Un traduccion na Papiamen-  diplomatico.  Aruba  den  Re-  delaster recurso ta mudansa,
            114.000  y  213.000  habitante  nan isla.                 to ta:                       ino  tin  un  posicion  mas  cla   esta  pa  bay  bira  “Latino”  na
            ta bandona nan isla pa busca                               “Puerto Rico y Cuba ta      cu e drama entre San Juan y   Merca,  of  bira  “allochtoon”
            stabilidad den exterior. Si un  Puerto Rico no tin ni sikiera  di un parha, e dos halanan  Merca.                   na Europa.
            crisis grandi impacta e mono-  un  representacion  na  Con-  ta ricibi flor y bala di scopet
            cultivo di turismo na Aruba,  greso di Washington DC y ta  rib’e mesun curason”        Sinembargo,  nos  ta  bibando   Miho cu “austeridad”, algun
            kico esaki lo tin como efecto  haya su mes antagonisa pa un                            un  epoca  di  dominacion  pa   alternativo pa Aruba lo inclui
            pa nos? Anos tambe lo exper-  poder  hopi  mas  grandi,  esta  E  proverbio  tin  un  eco  di  e  via  di  prestamo  di  organis-  un  convenio  di  importacion
            encia  un  exodo  asina  grandi  Merca. E ora ey ta mas facil pa  tempo di José Martí, e poeta,  monan manera Fondo Mon-  di  productonan  mas  pagabel
            di  Arubiano  rumbo  Europa  expresa un patriotismo bashi,  solda  y  creyente  di  e  unifi-  etario  Internacional,  loke  ta   (di  Colombia  y  Brasil  e.o.)
            y  Merca?  Cuanto  tempo  lo  vulgarisa y malogra, basa riba  cacion transmaritimo di Ca-  reforsa  e  patronchinan  anti-  y intercambio intra-regional;
            dura pa Aruba keda casi de-  e  exclusion  di  e  stranhero  ribe. Awendia, un di e hala-  guo di dependencia.      diversificacion economico pa
            shabita?                     pober. Obviamente e patrio-  nan,  Cuba,  ta  habraca  bou                             no keda depende riba mono-
                                         tismo aki no tawata loke e po-  di  e  peso  di  un  comunismo  E  formula  di  austeridad  ta   cultivo  di  turismo;  y  un  fin
            E  paspoort  Mericano,  un  etanan revolucionario mane-   burocratico y di blokeo eco-  recomenda  pa  un  gobierno   na e eterno “tax holiday” pa
            derecho di nacemento di tur  ra Eugenio María de Hostos  nomico,  mientras  cu  e  otro  inverti  menos  den  desaroyo   hotel: laga industria hotelero
            Puertorriqueño,  ta  un  ben-  a soña pa Puerto Rico ora ela  hala  ta  mara  bou  di  FOMB  pa  su  poblacion,  confíando   reinverti mas den un isla cu a
            dicion  y  maldicion  alabes:  bisa na 1884 “Cuba. Jamaica,  su colonisacion moderno fi-  ciegamente  den  sector  priva   sacrifica asina hopi caba riba e
            bendicion pasobra e ta e yabi  Santo Domingo, Puerto Rico  nanciero.                   pa laga sociedad haya su rum-  altar turistico.
            pa  drenta  Merca  y  un  porta  no son sino miembros de un                            bo  “natural.”  Asina  ta  bira
            pa bandona un tereno limita.  mismo cuerpo,” (Den e pan-  Asina  e  dos  islanan  ta  parce  imposibel  pa  sigui  construi   Comparacion  ta  un  aspecto
            Un maldicion paso gran parti  fleto  Lo  que  algún  día  será  reflehonan  inverti  den  spiel.  un  proyecto  transforma-  intelectual  y  ta  importante,
            di  e  poblacion,  particular-  una gran nacionalidad )   Puerto Rico mag di importa  tivo  (manera  e  visionnan  di   maske  Aruba  su  situacion
            mente  e  hubentud  vital,  ta                            productonan     unicamente  Juancho Yrausquin of Betico   den  e  sombra  di  Den  Haag,
            muda bay Merca pa biba den  E  drama  identitario  aki  ta  via  e  hafnan  y  barconan  di  Croes pa Aruba, of di Lola de   CAFT,  RAFT  y  COHO
            diaspora. Asina ta intensifica  ofrece  varios  punto  di  com-  “Mama  Tera”  Merca  y  di  Tío pa Puerto Rico) of pa pri-  no  ta  mes  opresivo  manera
            e crisis identitario pa un cul-  paracion  cu  Aruba,  y  sin  ningun otro pais. Niun otro  minti un miho futuro. Mes-  loke Puerto Rico ta biba bou
            tura  cu  semper  tawata  pro-  duda  tambe  cu  Corsou.  E  boto  por  hiba  importacion  ter di proyectonan pa mehora   FOMB.  Sinembargo,  por  ta
            duci  lidernan  pasiona  cu  un  Arubiano, kende ta papia Pa-  pa  Puerto  Rico.  Esaki  ta  se-  y  modernisa  educacion  pu-  un  cuestion  di  tempo  pa  e
            fuerte  discurso  autonomista,  piamento (un lenga pariente  gun  e  acuerdo  “Jones  Act”,  blico, pasobra scol na Aruba   deterioro  y  heridanan  nobo
            rebelde  y  patriotico.  Te  awo  na  un  Portugues  crioyo)  y  un ley anticua di 1920 cu ta  ainda tin un pia mara den e   aparece.
            esaki ta zona reconocibel?    cu tradicionalmente ta com-  responsabel pa e costonan di  costumber colonial.
                                         parti varios costumber crioyo  bida hopi halto pa e isleñonan                          Reflexion  y  conferencia  cu
            Comicamente, ora e medio-    cu  Venezolano  (bebe  cu-   awendia. Shen aña mas laat, e  Pa financia distribucion di un   otro islanan pa discuti e posi-
            nan na Puerto Rico ta papia  cuy, come ayaca, toca gaita y  “Jones  Act”  ta  costa  Puerto  diccionario di Papiamento, of   cion di dependencia di excol-
            tocante  “Latino”  nan  kemen  baila  merengue,  pa  despues  Rico  2.8  biyon  di  dolar  pa  pa resolve e falta di transporte   onisadonan por yuda. Maske
            stranhero  cu  ta  bin  for  di  confesa tur esakinan na misa  aña.                    publico,  mester  di  inversion   e refleho den spiel por ta do-
            Republica  Dominicana,  Co-  Catolico.)                                                den sector publico. Tur esaki   loroso, daño e no por haci.
            lombia,  Cuba  of  Venezuela.  Sinembargo,  tin  e  mentali-  Un caso semehante por mira  ta bira imposibel door di re-
   8   9   10   11   12   13   14   15   16   17   18