Page 30 - bndia aruba
P. 30

A30    CIENCIA & TECNOLOGIA
                Diaranson 2 october 2019
             Lander di NASA ta captura ‘marsquakes’ y

                                  otro zonido Marsiano


            CAPE        CANAVERAL.  tivo, cu e por scucha e biento  prome  movemento  sismico
            (AP)  —  Lander  InSight  Marsiano como tambe move-       na april.
            di NASA riba Mars a cap-     mentonan di e brasa robotico
            tura  e  vibracionnan  baho  di e lander y otro zonidonan  Un  instrumento  Aleman  pa
            di  ‘marsquakes’  y  un  sin-  mecanico, ‘dinks and donks’,  bora, mientras tanto, ta inac-
            fonia di zonidonan di ul-    manera e team ta yama nan.   tivo pa varios luna. Cientifi-
            tramundo.  Cientificonan                                  conan ta purbando di logra e
            a revela un muestra di au-   “Ta  emocionante,  special-  experimento pa midi e tem-
            dio ayera. Mester a ahusta  mente  den  cuminsamento,  peratura interno di e planeta.
            e  zonidonan  pa  sernan  pa  scucha  e  prome  vibra-    E  asina-  yama  ‘mole’  mes-
            humano  por  scucha  nan.   cionnan  di  e  lander”,  segun  ter  penetra  5m  bou  superfi-
                                         Constantinos  Charalambous  cie  Marsiano,  pero  apenas  a
            Sismometro di InSight a de-  di Imperial College London,  logra  30cm.  Investigadonan
            tecta mas di 100 evento, pero  kende a yuda provee e audio.  ta sospecha cu santo Marsia-
            unicamente  21  ta  considera  “Bo ta imagina kico ta pasan-  no no ta dunando suficiente
            candidatonan fuerte di mars-  do na Mars mientras InSight  friccion  pa  bora,  causando  e
            quake.  E  resto  por  ta  mars-  ta sinta riba e paisahe habri.”  mole pa bula rond na luga di
            quake – of algo otro. E sismo-  InSight  a  yega  na  Mars  no-  bay mas profundo, y pa forma
            metro Frances ta asina sensi-  vember  ultimo  y  a  graba  su  un pit amplio rond di su mes.


                        Flecha y smartphone: Bida diario di tribu Tembe di Amazonia


                                                                                    “eseynan ta remedi di cas”, el a bisa.  Pueblonan rond di e riunan Guama
                                                                                    “Nos no ta bay botica den ciudad,  y Gurupi cu ta dividi e reserva por
                                                                                    nos  ta  traha  nos  mesun  remedi.  varia den tamaño for algun decena
                                                                                    Nos tin mas confiansa den locual ta  di persona te cu miles. E reserva in-
                                                                                    di nos.”                           digena ta oficialmente protegi, pero
                                                                                    Orguyosamente  el  a  punta  na  constantemente  bou  menasa  di
                                                                                    matanan di sucu – cada un cuida pa  madereronan kende ta purba extra
                                                                                    un di su yiunan – y awakati, coco,  palonan ilegalmente.
                                                                                    lamunchi, y acai, e berry Amazoni-  Amazonia,  di  cual  60%  ta  na  Bra-
                                                                                    co cu ta forma parti di un desayuno  zil, tambe ta cas di 20% di especie
                                                                                    yena cu vitamina na Brazil. “Esaki  di mata di Tera, hopi di cual no por
                                                                                    ta paraiso”, su esposo, Muti Tembe  haya  niun  otro  caminda.  Data  di
                                                                                    a bisa.                            satelite  for  di  Agencia  Espacial  di
                                                                                    Un  di  e  matanan  a  wordo  planta  Brazil  a  mustra  un  aumento  den
                                                                                    pa welo di Muti, un chief Tembe y  deforestacion y candela den ultimo
                                                                                    fundado di Tekohaw. Pa varios gen-  aña.
                                                                                    eracion,  miembronan  di  e  tribu  a  “Nos  mester  lucha  pa  e  matanan
                                                                                    extrae tiña preto di e mata di Jeni-  cu ta permiti nos hala rosea”, segun
                                                                                    papo ey pa pinta nan curpa durante  Gleison Tembe di Ka’ a kyr, nomber
                                                                                    celebracionnan.                    cu ta nifica ‘selva berde’.
                ALTO  RIO  GUAMA  (AP)  —  “Mi ta bisa mi yiunan: Mi a planta       Como  2mil  Tembe  ta  biba  den  Emidio Tembe, chief di Ka’ a kyr,
                Bida diario di e pueblonan indi-  pa bo,  awo abo tin cu planta pa bo   nan  teritorio  di  2,766km   di  Alto  a bisa: “E parti aki tabata selva na-
                                                                                                            2
                gena remoto, Tembe, den selva  yiunan”,  Cidalia  Tembe  a  bisa  na   Rio  Guama,  cual  ta  accesibel  uni-  tivo. Pero candela a yega y laga e tera
                Amazonico di Brazil, ta mescla  pueblo  Tekohaw,  unda  e  ta  crece   camente  despues  di  biahenan  lar-  bashi.”
                tradicion  cu  modernidad.  Nan  fruta,  berdura  y  yerba  medicinal.   go  riba  boto  of  caminda  di  tera.
                ta caza cu flecha, pisca pa pira-
                ña, y colecta plantanan salvahe,
                mientras otronan ta mira novela
                riba television of check internet
                riba celular den nan hut.

                Nan  ta  pinta  nan  cara  cu  tiña  di
                simia pa prepara pa bataya, y tambe
                ta uza tecnologia di video pa com-
                bati madereronan ilegal y otro me-
                nasa. Nan ta baña den riunan bruin
                mainta, y hunga futbol den campo
                di santo bistiendo jersey di teamnan
                Europeo, manera Chelsea, atardi.
                Den  un  estado  Brazileño  devasta
                pa deforestacion y miles di candela,
                e  Tembe  ta  saca  potret  y  video  pa
                documenta  e  tala  di  palonan  den
                nan teritorio pa madereronan, y ta
                comparti  esaki  riba  rednan  social.
                Tambe  recientemente  nan  a  reuni
                cu  un  NGO  cu  a  ofrece  e  tribu
                drone  y  sevicio  di GPS  pa  track  e
                tala ilegal, a cambio di tala sosteni-
                bel. Y manera nan ancestronan, nan
                ta  planta  mata  pa  siña  nan  yiunan
                e  balor  di  preserva  e  selva  di  mas
                grandi di mundo.
   25   26   27   28   29   30   31   32