Page 345 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ม่วงไตรบุญ ม่วงเทพรัตน์ สารานุกรมพืชในประเทศไทย ม่วงน�้าเงิน
Tribounia venosa (Barnett) D. J. Middleton Exacum affine Balf. f. ex Regel
ชื่อพ้อง Didymocarpus venosus Barnett วงศ์ Gentianaceae
ไม้ล้มลุก สูง 30-40 ซม. มีขนปลายม้วนงอคล้ายตะขอและขนต่อมตามล�าต้น ไม้ล้มลุก สูงได้ถึง 30 ซม. ใบรูปรีหรือรูปไข่ ยำว 1.5-3 ซม. ปลำยแหลมหรือมน
แผ่นใบทั้งสองด้าน ช่อดอก กลีบเลี้ยงและกลีบดอกด้านนอก และผล ใบรูปไข่ ยำว โคนตัดหรือเว้ำตื้น บำงครั้งเบี้ยว เส้นโคนใบข้างละ 1 เส้น เรียวจรดปลายใบ
3-9.2 ซม. ปลำยแหลมยำว โคนเว้ำรูปหัวใจ ขอบจักซี่ฟันหรือจักมน เส้นแขนงใบ ก้ำนใบยำว 0.5-1.5 ซม. ดอกออกเดี่ยว ๆ เรียงชิดกันคล้ำยเป็นช่อที่ปลำยกิ่ง ก้ำนดอก
ข้ำงละ 5-9 เส้น ก้ำนใบยำว 3-10 ซม. ช่อดอกยำว 9-17 ซม. ก้ำนช่อยำว 4-9.5 ซม. ยำว 1.5-3 ซม. กลีบเลี้ยงแยกจรดโคน มี 5-6 กลีบ มีครีบคล้ายปีกคล้ายรูปคล้ายไต
ก้ำนดอกยำว 1-1.4 ซม. กลีบเลี้ยงรูปขอบขนาน ยาว 3.5-4.5 มม. ปลำยแหลมยำว หรือรูปหัวใจ กว้ำง 3-4 มม. ปลำยมีจะงอยยำวประมำณ 2 มม. ดอกสีม่วงหรือขำว
ดอกยาว 2-2.5 ซม. หลอดกลีบดอกยาวประมาณ 1 ซม. กลีบรูปรีกว้ำงเกือบกลม มี 5-6 กลีบ เรียงซ้อนเหลื่อม เชื่อมติดกันที่โคนเป็นหลอดสั้น ๆ กลีบรูปรีกว้ำง
คู่บนกว้ำงประมำณ 9 มม. ยำวประมำณ 7 มม. กลีบล่ำงเล็กกว่ำกลีบปำกบนเล็กน้อย
ขอบกลีบมีต่อม ก้ำนชูอับเรณูยำวประมำณ 2.5 มม. เกสรเพศผู้ที่เป็นหมันยำวเท่ำ ๆ ยำว 7-8 มม. เกสรเพศผู้มี 5-6 อัน ติดระหว่ำงกลีบดอก ก้านชูอับเรณูสั้นกว่า
อันที่สมบูรณ์ ไม่มีอันที่ลดรูป รังไข่ยำวประมำณ 6 มม. ก้านสั้น ผลยาว 2-3 ซม. อับเรณู งอไปด้านเดียว อับเรณูสีเหลือง ยำว 3-4 มม. มีรูเปิดที่ปลาย รังไข่เกลี้ยง
เกสรเพศเมียมี 1 หรือ 3 อัน ยำวกว่ำเกสรเพศผู้ โค้งงอตรงข้ำมเกสรเพศผู้ ยอดเกสร
พืชถิ่นเดียวของไทย พบทำงภำคเหนือ ภำคกลำง และภำคตะวันตกเฉียงใต้ เป็นตุ่ม (ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่ หญ้ำเหลี่ยม, สกุล)
ขึ้นตำมเขำหินปูนเตี้ย ๆ ควำมสูงไม่เกิน 200 เมตร
มีถิ่นก�ำเนิดที่เกำะ Socotra และ Samha ในมหำสมุทรอินเดียของเยเมน
ม่วงไตรบุญดอกใหญ่ เป็นไม้ประดับในเรือนกระจกในยุโรปตั้งแต่ช่วงปลำยคริสต์ศตวรรษที่ 18 ในไทย
สมเด็จพระเทพรัตนรำชสุดำฯ สยำมบรมรำชกุมำรี พระรำชทำนพระรำชด�ำริให้
Tribounia grandiflora D. J. Middleton เก็บรักษำและขยำยพันธ์ุ และพระรำชทำนชื่อไทย
ไม้ล้มลุก สูง 50-60 ซม. มีขนต่อมเหนียวและขนปลายม้วนคล้ายตะขอตาม
ล�าต้น แผ่นใบทั้งสองด้าน ช่อดอก กลีบเลี้ยงและกลีบดอกด้านนอก และผล เอกสารอ้างอิง
Knees, S.G., A. Patzelt and A. Miller. (2013). Exacum affine. The IUCN Red List of
ใบรูปไข่ ยำว 5.5-17 ซม. ปลำยแหลมยำว โคนเว้ำรูปหัวใจ เบี้ยว ขอบจักซี่ฟัน Threatened Species 2013: e.T44952A21169238. http://dx.doi.org/10.2305/
เส้นแขนงใบข้ำงละ 8-15 เส้น ก้ำนใบยำว 2.5-11 ซม. ช่อดอกยำว 6-16 ซม. ก้ำนช่อ IUCN.UK.2013-1.RLTS.T44952A21169238.en
ยำว 3-7 ซม. ก้ำนดอกยำว 0.8-1.2 ซม. กลีบเลี้ยงรูปขอบขนาน ยาว 0.6-1.2 ซม. Thulin, M. (2001). Exacum (Gentianaceae) on the Arabian peninsula and
ดอกยาว 3.3-3.8 ซม. หลอดกลีบดอกยาว 2.5-3.4 ซม. กลีบรูปกลม คู่บนกว้ำง Socotra. Nordic Journal of Botany 21(3): 243-247.
และยำว 6-7 มม. กลีบล่ำงใหญ่กว่ำกลีบบนเล็กน้อย มีต่อมตำมขอบกลีบและแอ่ง
บนแผ่นกลีบด้ำนในประปรำย ก้ำนชูอับเรณูยำวประมำณ 9 มม. เกสรเพศผู้ที่เป็นหมัน
ยำวประมำณ 5 มม. มีเกสรเพศผู้ลดรูป รังไข่ยำว 7.5-11 มม. ก้านยาว 7-9.5 มม.
ผลยาว 4.5-5.5 ซม.
พืชถิ่นเดียวของไทย พบทำงภำคตะวันตกเฉียงใต้ที่กำญจนบุรี ขึ้นตำมเขำ
หินปูนเตี้ย ๆ ควำมสูงไม่เกิน 100 เมตร

เอกสารอ้างอิง
Middleton, D.J. and M. Möller. (2012). Tribounia, a new genus of Gesneriaceae
from Thailand. Taxon 61(6): 1286-1295.

ม่วงเทพรัตน์: ใบเรียงตรงข้ำม โคนตัด เส้นโคนใบข้ำงละ 1 เส้น กลีบเลี้ยงมีปีก ปลำยเป็นจะงอย กลีบดอก 5-6 กลีบ
ก้ำนชูอับเรณูงอไปด้ำนเดียว อับเรณูมีรูเปิดที่ปลำย ก้ำนเกสรเพศเมียโค้งงอตรงข้ำมเกสรเพศผู้ (ภำพ: cultivated - RP)
ม่วงน้ำาเงิน
Chayamaritia smitinandii (B. L. Burtt) D. J. Middleton
วงศ์ Gesneriaceae
ม่วงไตรบุญ: มีขนปลำยม้วนงอคล้ำยตะขอและขนต่อมตำมล�ำต้น แผ่นใบทั้งสองด้ำน ช่อดอก กลีบเลี้ยงและกลีบ ชื่อพ้อง Chirita smitinandii B. L. Burtt, Henckelia smitinandii (B. L. Burtt) D. J.
ดอกด้ำนนอก และผล กลีบเลี้ยง หลอดกลีบดอก และผลสั้น (ภำพ: พระพุทธบำท สระบุรี - RP)
Middleton & Mich. Möller
ไม้ล้มลุก ล�ำต้นสั้น มีขนสั้นนุ่มตำมล�ำต้น ใบ ก้ำนใบ ช่อดอก กลีบเลี้ยงและ
กลีบดอกด้ำนนอก ใบเรียงเวียนชิดโคนต้น รูปขอบขนานหรือรูปใบหอก ยำว
6-11 ซม. ปลำยแหลมยำว โคนรูปลิ่ม ขอบจักฟันเลื่อย ก้ำนใบยำว 2.5-4 ซม.
ช่อดอกแบบช่อกระจุกออกตำมซอก แต่ละช่อมี 1-2 ดอก ก้ำนช่อยำว 8-12 ซม.
ใบประดับมี 1 คู่ รูปไข่ ยำว 5 มม. โคนเชื่อมติดกันคล้ายรูปถ้วย กลีบเลี้ยง 5 กลีบ
แยกจรดโคน เรียงซ้อนเหลื่อม รูปใบหอก ปลำยแหลม ยำว 5-7 มม. ขอบจักซี่ฟัน
ดอกรูปแตร สีม่วงอมฟ้า โคนสีอ่อน หลอดกลีบดอกยำว 3-5 ซม. โคนด้านใน
กลีบปากล่างมีปื้นสีเหลือง 2 แนว กลีบรูปกลม เส้นผ่ำนศูนย์กลำง 6-9 มม. กลีบบน
2 กลีบ กลีบล่ำง 3 กลีบ เกสรเพศผู้ 2 อัน ยำวประมำณ 2 ซม. อับเรณูเชื่อมติดกัน
รังไข่และเกสรเพศเมียมีขนสั้นนุ่ม ยอดเกสรมีริ้ว ผลแห้งแล้วแตก รูปทรงกระบอก
ยำว 3-4 ซม. เมล็ดจ�ำนวนมำก ขนำดเล็ก
พืชถิ่นเดียวของไทย พบที่เขำใหญ่ จังหวัดนครนำยก และภำคตะวันออกเฉียงเหนือ

ม่วงไตรบุญดอกใหญ่: มีขนต่อมเหนียวและขนปลำยม้วนคล้ำยตะขอตำมล�ำต้น แผ่นใบทั้งสองด้ำน ช่อดอก กลีบเลี้ยง ตอนบนที่บึงกำฬ นครพนม ขึ้นตำมก้อนหินริมล�ำธำรในป่ำดิบแล้ง และป่ำดิบเขำ
และกลีบดอกด้ำนนอก กลีบเลี้ยงและหลอดกลีบดอกยำว (ภำพ: กำญจนบุรี - RP) ควำมสูง 150-1200 เมตร

325

59-02-089_293-398_Ency new1-3_J-Coated.indd 325 3/1/16 6:14 PM