Page 156 - Asia Tenggara dalam Kurun Niaga 1450-1680 Jilid I - Tanah di Bawah Angin - Anthony Reid
P. 156

KEBUDAYAAN M A T E R IA L



                  d a n   k e t e g u h a n .  R i t u s - r i t u s   y a n g   m a k s u d n y a   u n t u k   menimbulkan  k e k e b a l a n

                  atau  k e u t u h a n   s e l a m a n y a   i t u   m e n g g u n a k a n   objek  dari  l o g a m   y a n g   z a t n y a

                  berbaur  d a n   m e m a s u k i   satria  p e r a n g   s e r t a   m e m b u a tn  y a   k u a t   ( E n d i c o t t   1970:

                  133-134;  Forth  1981:  125-127;  H i c k e y   1982:  132-135).  M          e s k i p u n   pandai-besi

                  di  m a n a - m a n a   dinilai  sama  r e n d a h n y a   d c n g a n   kalangan  t u k a n g ,  n a m u n   p a d a

                  m e r e k a   t e r d a p a t   a u r a   y a n g   d i p a n d a n g   suci.  N a t   r u m a h   t a n g g a   y a n g   terkuat d i

                  B i r m a   A t a s   a d a l a h   r o h   p a n d a i - b e s i   t e r k u a t   y a n g   t e l a h   dibunuh oleh s e o r a n g   raja
                  y a n g   iri ( N a s h   1965:  169). P a n d a i - b e s i   s e l a m a n y a   kaum pria, y a n g   k e a h l i a n n y a

                  d i w a r i s k a n   t u r u n - t e m u r u n   dalam  k e l u a r g a   a t a u   d e s a .  S e b u t a n   a h l i   l o g a m ­

                  p a n d e  dalam bahasa J a w a   d a n   Bali, pandai dalam bahasa M          e l a y u ,   p a n r e  dalam

                  bahasa B u gi s - m e n g a n d u n g   arti keahlian i s t i m e w a   dalam t i a p   cabang k e r a j i n a n

                  atau ilmu.

                           K e p a n d a i a n   l o g a m   seringkali  b e r p e r a n   dalam  p e m b e n t u k a n   negara.

                  D a l a m   t r a d is i   J a w a ,   p e m b a g i a n   pulau  antara  k e r a j a a n - k e r a j a a n   Majapahit  d i

                  timur  dan  P a j a j a r a n   di  barat,  d i r u j u k k a n   pada  s e o r a n g   p a n d a i - b e s i   k e r a j a a n

                  y a n g   memiliki kekuatan magis, S i y u n g   W     a n a r a ,   y a n g   m e m b u n u h   a y a h n y a   dan

                  b e r t e m p u r   d e n g a n   s a u d a r a n y a   { B a b a d   T a n a h  j a w a :   14-17; Raffles  1817 II:  9 7 -

                  103).  Raja  kedua  B o n e ,   d a e r a h   Bugis  t e r k e m u k a   di  S u l a w e s i ,   m e m a k a i   g e l a r
                  P e tta   P a n r e   B es s i  a t a u   " T u a n   K i t a   P a n d a i - B e s i "   ( S u l a i m a n   1979: 5 4 ) .  Di d a e r a h

                  V i s a y a ,   y a n g   k e r a j a a n n y a   s e d a n g   d a l a m   p r o s e s   p e m b e n t u k a n   p a d a   abad k e - 16,

                  " o r a n g   t e r k e m u k a   y a n g   paling t e r p a n d a n g   ialah  p a n d a i - b e s i "   (Alcina  1668 Ill:

                  104). Di n e g a r a   b e r k e m b a n g   mana s a j a ,   para p a n d a i - b e s i n y a   dibawa k e   ibu kota

                  untuk  menjamin  penguaan  sumber d a y a   yang kuat  ini.  D e s a - d e s a   dan k o t a ­

                  k o t a   pinggiran y a n g   k h u s u s   m e n g e r j a k a n   l o g a m   d i   b a w a h   p e r l i n d u n g a n   raja,

                  m e r u p a k a n   salah s a t u   c iri k e r a j a a n   b e s a r .

                           Besi,  t e m b a g a ,   t i m a h ,   n i k e l ,   dan  timah  putih  r e l a t i f   b a n y a k   t e r d a p a t

                  di  A s i a   T e n g g a r a   ( P e t a   4 ) ,  m e s k i p u n   ti d a k   b e g i t u   b a n y a k   d i t e m u k a n   d i   p u s a t

                  - p u s a t   p e n d u d u k - J a w a ,  Bali,  D e lt a   C h a o   P h r a y a ,   dan  M  e k o n g .  Akan tetapi,

                  t e k n o l o g i   menambang,  memilih,  m e n g o l a h ,   dan  melebur  l o g a m   b a n y a k
                  t e r t i n g g a l   dibandingkan d e n g a n   Cina s e r t a   E r o p a .  M  e t o d e   p a d a t - k a r y a   di m a n a

                  b i j i h   besi y a n g   r e l a t i f b e r m u t u   r e n d a h   dilebur h i n g g a   l e n t u r ,   t e t a p   dinilai t i n g g i

                  d i b a n d i n g k a n   d e n g a n   bijih besi i m p o r   d a r i   C i n a ,  J e p a n g,   m a u p u n   E r o p a _  O l e h

                  k a r e n a   it u ,  Asia T e n g g a r a   m e r u p a k a n   k a w a s a n   p e n g i m p o r   dari s e g e n a p   l o g a m

                  industri k e c u a l i   timah, y a n g   paling m u d a h   diolah, ditambang d i   Semenanjung

                  Malaya dan d i e k s p o r   s e t i d a k - t i d a k n ya    sampai k e   I n d ia .





                                                                    121
   151   152   153   154   155   156   157   158   159   160   161