Page 26 - Gramatyka dla praktyka III wersja flipbook 2024
P. 26
GRAMATYKA DLA PRAKTYKA
ORZECZENIE
O R Z E C Z E N I E I R Ó W N O W A Ż N I K Z D A N I A
I RÓWNOWAŻNIK ZDANIA
Orzeczenie to część zdania, która wyraża czynność, proces lub stan. Wyróżniamy dwa typy orzeczenia:
ORZECZENIE CZASOWNIKOWE
Wyrażone jest osobową formą czasownika: Mateusz pije kawę. Dziadek długo chorował. Kot śpi. Jutro będę pracować do 16:00.
Tego bym nie zrobiła.
ORZECZENIE IMIENNE
Składa się z dwóch elementów:
– łącznika, czyli osobowej formy czasownika być, stać się, zostać:
Marcin jest pierwszy.
Ona stała się niemiła.
Janek zostanie ojcem.
– orzecznika (w mianowniku lub narzędniku), czyli innej części mowy, która uzupełnia informację o czynności, procesie lub stanie.
Orzecznikiem może być rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik lub przysłówek:
t e o r i a Janek został ojcem.
Ona stała się niemiła.
To nie jest twoje!
Marcin będzie pierwszy.
Tu jest drogo.
Uwaga!
1. Jeżeli orzecznikiem jest rzeczownik, występuje on w narzędniku. Również towarzyszące mu określenia muszą być w formie
narzędnika, np. Alina została moją nową sekretarką. Janek jest takim miłym chłopcem. Wyjątkiem są imiona i nazwiska,
które pozostają w mianowniku, np. Jestem Ola. Jestem Cezary Rybicki. Jeżeli orzecznikiem jest sam przymiotnik, zaimek lub
liczebnik, przyjmuje on formę mianownika, np. Pies jest grzeczny. Samochód jest nasz! Niemiec był trzeci.
2. Łącznik i orzecznik nie muszą następować po sobie. Mogą zostać rozdzielone przez inne części zdania, np. Ty jesteś dla nas
najważniejszy. Tomek jest znowu chory.
3. Czasownik być nie zawsze jest elementem orzeczenia imiennego. Jeśli można go zastąpić w zdaniu czasownikiem znajdować się,
jest wtedy orzeczeniem czasownikowym i nie potrzebuje orzecznika, np. Rower jest w garażu. = Rower znajduje się w garażu.
FORMA ORZECZENIA
1. Orzeczenie musi być dopasowane do podmiotu pod względem osoby i liczby, a w czasie przeszłym, przyszłym złożonym
i w trybie przypuszczającym także pod względem rodzaju, np. Kto dzwoni? Ania i Kasia już przyszły. Oni są architektami. Marian
nie powiedziałby nic.
2. Z formą pan, pani stosuje się czasownik w 3. os. lp., a z formą państwo, panie, panowie czasownik w 3 os. lm., np. Pan tego nie
rozumie. Długo państwo czekają?
3. Jeśli w zdaniu twierdzącym występuje orzeczenie być (tylko w znaczeniu znajduje się / istnieje), w zdaniu przeczącym wystąpi
orzeczenie nie ma w czasie teraźniejszym, nie było w czasie przeszłym i nie będzie w czasie przyszłym, np.
W lodówce jest woda. W lodówce nie ma wody. W lodówce nie było wody. W lodówce nie będzie wody.
Byłem w domu. Nie było mnie w domu. Nie będzie mnie w domu.
Byliście dzisiaj w pracy. Nie było was dzisiaj w pracy. Nie będzie was w pracy.
W takich zdaniach podmiot ma formę dopełniacza. Wyjątkiem są zdania informujące o czyjejś nieobecności, które mogą
tworzyć formy typu: Adam nie był dzisiaj w pracy. = Adama nie było dzisiaj w pracy.
4. Jeżeli w zdaniu w czasie teraźniejszym podmiotem jest zaimek kto, ktoś, nikt, co, coś lub nic, orzeczenie występuje w 3. os. lp.
W czasie przeszłym i przyszłym złożonym zaimki kto, ktoś, nikt wymagają orzeczenia w rodzaju męskim, a zaimki co, coś, nic
wymagają orzeczenia w rodzaju nijakim, np. Kto to mówi? Kto to mówił? Kto to będzie mówił? Coś się dzieje. Coś się działo.
Coś się będzie działo. Nic tutaj nie leży. Nic tutaj nie leżało. Nic tutaj nie będzie leżało.
5. Rzeczowniki zbiorowe, np. rodzina, orkiestra, para, młodzież, szlachta, grupa, również wymagają orzeczenia w 3. os. lp., np. Rodzina
jest dla mnie ważna. Ta para jest sympatyczna. Jest to zgodne z ich formą gramatyczną.
6. W zdaniach bezpodmiotowych orzeczenie występuje zwykle w formie 3. os. lp. (w czasie przeszłym i przyszłym złożonym
w rodzaju nijakim), np. Jest późno. Było sympatycznie. Zrobiło się gorąco. Będzie padało całą noc.
24
