Page 128 - ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ
P. 128
Ш.И. МУСТАфАКУЛОВ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ ИНВЕСТИЦИОН МУҲИТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ: ҲУДУДЛАР САЛО- 3 - Б О Б
НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ ҲИЯТИНИ БАҲОЛАШНИНГ ИЛМИЙ-УСЛУБИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
Мамлакат/ҳудудларни барқарор ижтимоий-иқтисодий ривожлани- Мазкур соҳага тегишли бўлган илмий манбалар таҳлил этиларкан,
шини акс эттирувчи юқорида зикр этилган услублар самарали бўлиб, биринчи гуруҳ, яъни ўртача арифметик усуллар орқали ҳудудларнинг
қайсидир маънода универсал ҳам ҳисобланади. Бироқ Ўзбекистон ҳудуд- ижтимоий-иқтисодий потенциалини баҳолашда қатор олимлар томони-
ларининг шарт-шароти, ривожланишининг турличалигини инобатга дан амалга оширилган илмий тадқиқотларни қайд этиш мумкин. Улар
олиб, уни айнан мавжуд ҳолича татбиқ этиш номақбул ҳисобланади. шу- томонидан таклиф этилган ҳисоб-китоблар учта босқичда амалга оши-
нинг учун ушбу услубларни мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий рилган:
1
ривожланиш моделига мослаштириш, мамлакатимизнинг ўзига хос ху- 1. Ҳудуд потенциали даражасини комплекс баҳолашнинг базавий кўр-
сусиятларидан келиб чиқиб, татбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. саткичлари миқдори. Ушбу индикаторлар гуруҳига яҲМ, жон бошига
Бугунги кунда ҳудудлар потенциали (салоҳияти)ни баҳолашда фой- тўғри келадиган асосий капиталга йўналтирилган инвестициялар ҳажми,
даланилган интеграл кўрсаткичлар услубини иккита йирик гуруҳга бў- хусусий корхоналарда банд бўлган ўртача ишчи кучи сонининг улуши ва
лиш мумкин. Булар сирасида ўртача арифметик ва ҳосилавий миқдорлар бошқалар (жами 11 та кўрсаткич);
орқали ҳисоблаш усулларини келтириш жоиздир. 2. ижтимоий инфраструктура тармоқларининг ривожланиш сало-
Бунинг учун бир қанча босқичдан иборат бўлган қуйидаги интеграл ҳияти кўрсаткичи: ижтимоий тармоқлар ривожланишининг йиғма кўр-
кўрсаткичлардан фойдаланиш тавсия этилади. саткичи, жон бошига қазиб чиқарилган фойдали қазилмалар; жон боши-
Биринчи босқич – танланган кўрсаткичларни асослаш. га тўғри келадиган қайта ишлаб чиқариш; жон бошига тўғри келадиган
Иккинчи босқич – ҳар бир кўрсаткич бўйича ҳудуднинг барқарор- фойдаланишга топширилган уй-жойлар, жон бошига тўғри келадиган ат-
лигига баҳо бериш (3.1, 3.2). роф муҳитга чиқарилган ифлосланган оқава сувлар.
x 3. комплекс баҳолаш кўрсаткичи миқдори.
i
k = –––—— – тўғридан-тўғри кўрсаткич, (3.1)
i
i
max(x ) (3.4)
min(x ) Бу ерда: Б – баллик баҳолаш қиймати; n – кўрсаткичлар сони.
i
k = –––—— – тескари кўрсаткич, (3.2) Ушбу услуб ҳудудларни ҳар томонлама тафсифлаш учун етарлича
i
x
i кўп бўлган кўрсаткичлар тўпламидан иборат бўлса-да, бир қатор кўр-
Бу ерда, x – i ҳудуддаги кўрсаткичлар миқдори; max(x ), min(x ) – на- саткичлар бир-бирини айнан такрорлагани учун ҳам, ҳудудларнинг
i
i
i
муна-кўрсаткич (бенчмаркинг), яъни ҳудуд ривожланишининг оптимал ижтимоий-иқтисодий салоҳиятини баҳолашнинг ишончлилигини па-
(критик) қийматини акс этувчи кўрсаткичлар танлаб олинади. сайтиради.
Учинчи босқич – кўп қиррали таққослама таҳлил орқали иқтисодий, иккинчи гуруҳда тадқиқотчи и.в.Тараненко томонидан ишлаб
ижтимоий ва экологик (I иқт. , I ижт. , I экол. ) барқарорликни ҳисоблаш. чиқилган услубни қайд этиш мумкин. Ушбу услуб доирасида ижтимо-
2
Тўтинчи босқич – интеграл кўрсаткични шакллантириш. ий-иқтисодий салоҳият даражаси қуйидаги бешта соҳа кўрсаткичларига
Барқарорликнинг интеграл кўрсаткичи қуйидаги формула орқали асосланиб баҳоланган: реал сектор, инвестицион ва ташқи иқтисодий
ҳисобланади: фаолият, корхонанинг молиявий натижалари, ижтимоий сектор, истеъ-
3
I
I
I уст. √ иқт.* ижт. * экол. (3.3) мол бозори.
= (I
Ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий салоҳиятини баҳолашнинг матема-
интеграл кўрсаткичнинг миқдори 0 дан 1 гача бўлган оралиқда бўла- тик инструменти қуйидаги таққослама кўрсаткичлар орқали ифодалан-
ди. ган (3.5) ва (3.6):
Бешинчи босқич – энг юқори (молиявий ва интеллектуал ресур-
Скотаренко О.В. новые методы оценки уровня социально-экономического развития. /
1
слар билан таъминланган ҳудудлар: ривожланиш салоҳиятига, диверси- о.в. Скотаренко // вестник МГТУ. 2012. № 1. C. 220-229.
фикация қилинган ва мақбул экологик муҳитга эга бўлган) ва энг қуйи 2 Тараненко И.В. оценка социально-экономического потенциала регионов / и.в. Тараненко
барқарорликка эга бўлган натижаларни талқин этишдан иборат. // Днепропетровский университет экономики и права.
12 12
