Page 126 - ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ

Ш.И. МУСТАфАКУЛОВ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ ИНВЕСТИЦИОН МУҲИТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ: ҲУДУДЛАР САЛО- 3 - Б О Б
НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ ҲИЯТИНИ БАҲОЛАШНИНГ ИЛМИЙ-УСЛУБИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
яти бозор муносабатларига мослаша олмаётганини илмий асосда очиб Тадқиқотларни амалга ошириш давомида шунга гувоҳ бўлдикки,
бериш ва тадқиқ қилиш илмий-амалий изланишлар учун объект бўлиб юқорида таъкидланган масалани ҳал этишга қаратилган бир қанча ус-
қолмоқда. лубий ишланмалар, хусусан, ҳудуднинг барқарор ривожланиш даражаси
Зеро, модернизация – анъанавий жамиятнинг илғор, индустриал ва ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ҳолатини баҳолашга қаратилган из-
жиҳатдан тараққий этган жамиятга айланишини таъминловчи ижти- ланишлар иқтисодчи олимлар, хорижий илмий-тадқиқот институтлари,
моий-тарихий жараён эканини ҳисобга олиб, ҳудудларнинг ижтимо- халқаро молиявий-иқтисодий ташкилотлар томонидан амалиётга татбиқ
ий-иқтисодий салоҳиятини баҳолаш методологиясини ислоҳ этиш ва этилиб, такомиллаштирилиб келинмоқда (3.1.1-жадвал).
ҳудудларни ривожлантиришни самарали бошқаришни такомиллашти- Мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини барқарорлаш-
риш билан боғлиқ назарий-методологик тавсияларни ишлаб чиқиш бу- тириш муаммосига қаратилган услубий таҳлилларни солиштириш, улар-
гунги куннинг муҳим ва долзарб масалаларидан ҳисобланади. ни ҳар томонлама тадқиқ этиш орқали жузъий қарашларни келтириш
3.1.1 - ж а д в а л мумкин.
Биринчи усул, мамлакат/ҳудуд барқарорлигига баҳо беришнинг ягона
Мамлакат ҳудудларининг ижтимоий-иқтисодий ҳолатини услубий кўрсаткичга асосланиши. Бунга «Genuine saving» («Ҳақиқий жамғарма»
баҳолашга қаратилган тадқиқотлар. 1
Услуб кўрсаткичи) услубини келтириш мумкин. Унинг мақсади ривожланиш
учун муҳим бўлган жами активларнинг соф ўзгариши қийматини: ишлаб
Genuine saving ҲGS (Genuine saving) = (GDS-CFC)+EDE-DRNR-
(Жаҳон банки томонидан DME, бу ерда: CDS – ялпи ички жамғармалар, чиқариш активлари, табиий ресурслар, атроф муҳитнинг ҳолати, инсон
аниқланадиган «Ҳақиқий CFC – ишлаб чиқариш активлари қийматининг капиталини инобатга олишдан иборат.
жамғармалар») пасайиши (эскириши ҳисобига), EDE – таълимга якуний кўрсаткични ҳисоблаш (GS) иккита босқичда амалга оширила-
ажратилган харажатлар, DRNR – табиий ресур-
сларнинг йўқ бўлиши, DME – атроф муҳитнинг ди: биринчи босқичда соф ички жамғармалар қиймати аниқланади (NDS),
ёмонлашуви ҳисобига кўриладиган зарарлар. иккинчи босқичда соф ички жамғармаларнинг таълимга йўналтирилган
Кўрсаткичлар-индикатори тизими 4 та соҳа бўйича жами 60 та индикатор: иж- харажатлар ҳисобига кўпайиши ва табиий ресурсларнинг йўқолиши ат-
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тимоий, иқтисодий, экологик, институционал. роф муҳитнинг ёмонлашуви ҳисобига пасайиши намоён бўлади.
(БМТ)нинг Барқарор ривожланиш ко-
миссияси томонидан ишлаб чиқилган. Ушбу услубнинг афзаллиги шундаки, у бир хил қийматга эга бўлган
С.А.Зарубин томонидан таклиф 3 та соҳа бўйича кўрсаткичлар: иқтисодий, ижти- ижобий ёки салбий натижаларнинг ҳисобланишига олиб келади. Салбий
этилган ҳудуднинг ижтимоий- моий, экологик. натижаларнинг доимийлиги ҳудудни нобарқарор ривожланиш йўлидан
иқтисодий тизими барқарорлигини
англатувчи интеграл кўрсаткичлар. бораётганини англатади. Бироқ «Genuine saving» услубини бошқа услуб-

О.В.Скотаренко томонидан таклиф 11 та кўрсаткич: ЯҲМ, жон бошига тўғри келадиган лар билан солиштирганда, унинг айрим заиф жиҳатлари ҳам кўзга ташла-
этилган Ҳудудни ижтимоий-иқтисодий асосий капиталга йўналтирилган инвестициялар нади. яъни, ушбу услуб кенг кўламда мамлакат фаровонлиги нуқтаи на-
ривожланишини комплекс ҳажми, жон бошига тўғри келадиган ташқи савдо заридан келиб чиқиб, ҳудуднинг барқарор ривожланишини баҳолашга
баҳолаш услуби айланмаси ҳажми, хусусий корхоналарда банд ожизлик қилади.
бўлган ўртача ишчилар сони ва б.
Ижтимоий-иқтисодий потенциални Бешта соҳа: реал сектор, инвестиция ва ташқи Иккинчи усул, 1996 йилда БМТнинг (UN CSD  The United Nations
баҳолаш услуби, И.В.Тараненко томо- иқтисодий фаолият, корхоналарнинг молиявий Commission on Sustainable Development) Барқарор ривожланиш комис-
нидан таклиф этилган. фаолият натижалари, ижтимоий сектор, истеъмол сияси томонидан тавсия этилган бўлиб, унда барча барқарор ривожла-
бозори. ниш индикаторлари тизими тўртта: ижтимоий, иқтисодий, экологик
А.Н.Сыров томонидан таклиф Олти соҳа: меҳнат, ишлаб чиқариш, табиий, молия,
этилган Ҳудуднинг ижтимоий- транспорт, инфраструктура. ва институционал соҳаларни қамраб олади. Дастлабки ишланмалар-
иқтисодий потенциали. да юқоридаги тўртта қамровни инобатга олган жами 134 та индикатор
орқали ҳисобланган бўлса, кейинчалик улар такомиллаштирилиб 60 тага
1 Мустафакулов Ш.И. Ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ва инновацион салоҳиятига баҳо
беришнинг мавжуд услублари таҳлили. «Молия ва банк иши» электрон илмий журнали. 2016 қисқартирилди ва мавзулар кесимида турли хилдаги тавсифлар ҳам ки-
йил апрель, 3-сон, 5-16-б. ритилиб, уларнинг ишончлилиги янада орттирилди.

12 12