Page 235 - ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ

Ш.И. МУСТАфАКУЛОВ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ ЎЗБЕКИСТОН ҲУДУДЛАРИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБА- 4 - Б О Б
НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ ДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
Панел маълумотлари, кросс-секцион танланма ва динамик қаторлардан қамраб олмайди. z¢ α эса панел бирликларининг индивидуал хусусият-
i
фарқли ўлароқ, кузатилмайдиган хетерогенлик, яъни кузатилмайдиган лари ёки уларнинг хетерогенлигини акс эттиради. шу билан бирга, z¢ i
панел бирликлари орасидаги фарқлар, хусусан, вақтлараро ўзгармасдан, таркибига константа ва алоҳида кузатиладиган (масалан, ҳудудларнинг
панел бирликлари орасида ўзгарадиган ўзгарувчиларни назорат қилиш қазилма бойликлари, ер майдонлари ва ҳоказо) ёки кузатилмайдиган
орқали эндогенлик муаммоси даражасини камайтириш имконини бера- (масалан инвесторнинг маданияти ва урф-одатлари, касбий кўникмала-
ди. Ушбу тадқиқотда фойдаланилган эконометрик модел сифатида панел ри, шахсий дид ва таъблари ва ҳоказо) ўзгарувчиларидан иборат. Ушбу
моделларини текшириш, айнан, шу сабабли амалга оширилади. ўзгарувчилар вақт (t) га боғлиқ ёки боғлиқ эмас деб ҳам фараз қилиниши
Панел маълумотлар билан ишлашнинг ўзига хос хусусиятларини эъ- мумкин.
тиборга олиб, тубанда уларнинг айрим ва муҳим жиҳатларига тўхталиб Йиғма эКК модели (pooled model). агар z¢ панел бирликлари ора-
i
ўтамиз. сида константа бўлса, Экк усули ёрдамида ҳисобланган α ва β векторла-
Режалаштирилган амаларни ўтказиш учун ишлатиладиган кўрсат- ри асосли ва самарали бўлади. аксарият ҳолларда иқтисодий жараёларда
кичларни шартли белгилаб олиш талаб этилади. кузатилмайдиган ҳудуд хетерогенлиги мавжуд бўлгани туфайли, регрес-
y – i-панел бирлиги учун t вақтга мос келувчи эрксиз ўзгарувчи сия параметрларини Экк усули ёрдамида ҳисоблаш асосли бўлмайди.
it
қиймати, бунда i = 1, 2, ..., N; t = 1, 2, ..., T; ўзгармас эффектлар модели (fixed effects model). агар z , x билан
it
i

j
x – i-панел бирлиги учун t вақтга мос келувчи эркли ўзгарувчиси боғлиқ равишда кузатилмайдиган хетерогенликни акс этса, Экк усули
it
қиймати; бу ерда j = 1, 2, ..., k. ёрдамида ҳисобланган β коэффициентлари нотўғри спецификацияланган
Бизнинг моделимизда N = 14 > 1 ва T = 17 > 1 ҳамда N < T эканлиги модел сифатида асосли ва эффектив бўлмайди. Ўзгармас эффектлар мо-
боис, кўрилаётган панел «узун» панел ҳисобланади. Бунда, N кузатилади- дели қуйидаги кўринишга эга:
ган панел бирликлари сони, Т кузатиладиган вақтни кўрсатади. Тўплам- y = x¢ β + α + ε . (4.4)
нинг i-эрксиз ҳамда эркли ўзгарувчилари учун кузатишларни қуйидагича it it i it
тасвирлаш мумкин: Бу ерда, α = z¢ α.
i
i
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, α нинг номаълум қийматлари
i
алоҳида панел бирликларининг вақтлараро ўзгармас қийматларини таш-
(4.1) кил этгани боис, ўзгармас эффектлар сифатида юритилади.
Тасодифий эффектлар модели (random effects model). агар куза-
тилмайдиган хусусий жиҳатларни акс этувчи характеристикалар регрес-
Бу ерда, ε – тасодифий хатолик. Бунда барча панел бирликларининг сия моделига киритилган эркли ўзгарувчи билан ўзаро боғлиқ бўлмаса, у
йиғма маълумотлари қўйидаги кўринишга эга бўлади: ҳолда панел модели қуйидаги куринишда ифодалаш мумкин:

y = x¢ β + E (z¢α) + [z¢α – E (z¢α)] + ε = x¢ β + α + u + ε . (4.5)
(4.2) it it it it i it
Бу ерда, E (z¢ α) – индивидуал панел бирлиги характеристикаси z¢ α
i
i
математик кутилишини кўрсатади.
Бу ерда, y ва ε NT×1 ўлчамдаги вектор, x эса NT×k ўлчамдаги мат- (4.5) тенглама мураккаб хатоли чизиқли регрессион модел ҳисоб-
рица. Бундан келиб чиққан ҳолда, стандарт чизиқли модел қуйидагича ланади. Бу модел бўйича Экк усули ёрдамида ҳисобланган параметрлар
ёзилиши мумкин: асосли аммо самарасиз ҳисобланади.
Йиғма модел чизиқли регрессион модел ҳисобланади ва қуйидагича
y = x¢ β + z¢ α + ε . (4.3) тасвирланади:
it
it
it
i
Бу моделда x таркибида k та эркли ўзгарувчи мавжуд ва, шу билан (4.6)
it
it
it
it
бирга, у регрессия модели константаси (яъни ўзгармас ҳад) ни ўз ичига y = x¢ β + α + ε .
2 2