Page 11 - hoh
P. 11

8      LOCAL                                                  AWEMainta                                            Diaranson, 1 October 2025




        Silencio ta Cobardia, y Cobardia ta Complicidad





       TIN un patronchi doloroso cu ta ripiti bes tras bes na Aruba —
       un escandalo, un crimen, un caso di abuso, corupcion, of inhus-
       ticia ta sali na cla. Hende ta reacciona online, ta murmura den
       skina, ta sacudi cabes den priva. Y despues… silencio. Un siman
       ta pasa, despues dos, y ta como si fuera nada no a yega di pasa.

       E rabia ta baha, e postnan ta desaparece, y e hendenan ta sigui
       cu nan bida — te e siguiente biaha.



       Esaki ta e bystander effect, y e ta un di e problemanan scondi
       mas grandi di Aruba. Psicologonan ta defini e bystander effect
       como e tendencia di individuonan pa no haci nada ora otronan ta
       presente, asumiendo cu "un otro persona" lo actua. Mas hende
       ta testigo di un inhusticia, menos probable e ta cu cada individuo

       lo tuma accion.


       Na Aruba, esaki ta mustra su mes den nos cayanan, scolnan, ofic-           hende ta move?

       inanan di gobierno, y hasta den nos propio casnan. Nos ta mir'e
       ora nos ta tende cu un hende cerca di poder a crusa un liña —              Miedo ta real. Hende tin miedo di papia — miedo di represalia,
       kisas ta abuso, kisas ta corupcion. Pero nan tin coneccion. Pues,          di wordo señala, di perde amigo of trabou. Aruba ta chikito, y
       nos ta keda keto. Nos ta mir'e ora un mucha ta wordo herida pa             tur hende conoce tur hende. Pero miedo no por ta e excusa pa
       un miembro di famia, pero e "no ta nos asunto". Nos ta mir'e ora           semper. Pasobra e berdad ta: si bo mira inhusticia y no haci nada,

       un muhe ta papia contra acoso of violencia, pero ningun hende              bo ta parti di e problema.
       ta para su tras — pasobra nan no kier drama, of pasobra ta un
       hende cu nan conoce.                                                       E cultura di silencio aki ta proteha abusadonan, ta sconde corup-

                                                                                  cion, y ta debilita comunidadnan. Nos ta post "husticia" online,
       Kico e ta bisa di un sociedad ora tur hende ta wak, pero ningun            pero despues ta keda keto na mesa di come. Nos ta pidi pa cambio
                                                                                               pero  ta  nenga  di  perde  comodidad.  Nos  ta  spera
                                                                                               cu otronan carga e peso di accion — activistanan,
                                                                                               media, of "esnan encarga". Pero nada lo cambia te

                                                                                               ora hende comun stop di bira cara.


                                                                                               Haya  curashi  no  ta  nifica  bringa  tur  bataya  bo  so

                                                                                               of bira imprudente. E ta nifica kibra e silencio ora e
                                                                                               ta conta. E ta nifica para pa un hende cu ta wordo
                                                                                               maltrata.  E  ta  nifica  haci  pregunta  ora  algo  no  ta
                                                                                               sinti bon. E ta nifica tene lidernan, scolnan, y insti-
                                                                                               tucionnan responsabel — no djis ora e ta na moda,

                                                                                               pero semper.


                                                                                               E berdadero problema no ta cu Aruba no ta worry. E

                                                                                               ta cu demasiado hende ta warda pa un otro persona
                                                                                               worry  mas  duro.  Pues  ata  e  pregunta  cu  nos  tur
                                                                                               mester  haci  nos  mes:  Ki  dia  nos  lo  stop  di  ta  un
                                                                                               expectador? Ki dia nos lo stop di scoge silencio en
                                                                                               bes di curashi?



                                                                                               Aruba no tin mester di mas hende cu ta para na
                                                                                               banda ta wak. E tin mester di mas bos — bosnan

                                                                                               fuerte, bosnan firme — cu ta papia ora e ta dificil y
                                                                                               ta actua ora e ta importante. Pasobra silencio dilanti
                                                                                               di inhusticia no ta djis cobardia — e ta complicidad.
   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15   16