Page 13 - 01Ma323
P. 13

DIARANZON 1 MAART 2023                                            DIARIO                                                         PAGINA 13




                    ADOLESCENCIA Y DESAFIONAN:

  Capacidad di e adolescentenan                                                          Bo a pordona


                     pa asumi riesgo                                                              bo mes?



  Segun un relato di UNICEF, un di e carac-  “Mi  no  ta  compronde  nan”  hopi  di  nos,
  teristicanan  propio  di  e  adolescentenan  ta  como  adulto,  ta  expresa  cu  preocupacion.
  nan capacidad pa asumi riesgo. Pakico nan  Pero en realidad e comportacion di e ado-
  ta haci esaki? Kizas nan ta busca conciente-  lescentenan  por  wordo  splica  door  di  e
  mente pasa e limitenan y desafia nan may-  procesonan biologico y neuronal cu nan ta
  ornan y e adultonan en general?           bibando. Durante e adolescencia e aumento
  E  hobennan  adolescente  ta  tuma  riesgo.  den e produccion di dopamine ta activa e
  Esaki  ta  un  caracteristica  definitivo  di  e  circuitonan di recompensa, locual ta mani-
  etapa aki. Nan cerebro ta madurando y nan  festa su mes den un buskeda di placer y di
  produccion di hormona ta creciendo. Esaki  sensacionnan  nobo  cu  no  ta  presenta  den
  tin consecuencia den nan tumamento di de-  ningun otro etapa di bida. Kiermen, nan por
  cisionnan.                                ta conciente di e riesgonan cu nan ta asumi,
  Alavez, e contexto den cual e hobennan ad-  pero nan ta duna mas valor na e recompen-
  olescente ta move ta cada bez mas amplio,  sa social. Esaki ta nifica cu e hobennan por
  manera e rol cu nan ta duna na nan amigo-  perde di bista e dimension real di riesgonan
  nan (peers) y compañeronan di estudio. Tur  determina ora nan ta den nan grupo.
  e elementonan aki mester wordo considera  INFLUENCIA DI AMIGONAN:
  pa compronde nan actitudnan.              UNESCO ta splica cu durante e etapa aki
  E forma aki di actua tin un splicacion bio-  e adolescente ta cuminza aleha nan mes di
  logico?                                   e mundo di nan mayornan, di e mundo di
  Durante e adolescencia e cerebro ta desa-  adultonan,  pa  pertenece  y  identifica  nan
  roya su mes pa etapanan. E corteza pre-fron-  mes cu nan peernan. Nan ta cuminza yega
  tal, zona clave pa e desaroyo di funcionnan  cas mas laat, sali den oranan di anochi, im-
  manera planificacion, tuma di decisionnan,  ita cierto comportacion ripiti di nan amigo-
  inhibicion di impulsonan y e capacidad di  nan. Un caracteristica definitivo ta cu nan
  propio control, no ta caba di madura te cu e  ta asumi un postura hopi critico pa cu nan
  hoben tin 25 pa 27 aña. E sistema limbico  mayornan,  pero  no  asina  cu  nan  peernan.
  of cerebro emocional, na unda e emocion-  Pesey, probablemente, nan no ta cuestiona
  nan ta wordo elabora, ta madura prome cu  loke nan amigonan ta haci, of loke nan ta
  e corteza pre-frontal. Pesey, e aspecto emo-  consumi, pero si nan ta hacie cu nan may-  Hopi hende ta haye di-  4:9-12)
  cionnan ta pisa hopi mas cu locual ta racio-  ornan.                                  ficil pa pordona un otro  2. Dios ta pordonabo (1
  nal den e decisionnan adolescente.                                                    hende. Kizas bo ayega di  Huan 1:9)
                                                                                        scucha of lesa un palabra  3. Dios ta lubida bo fout-
  Bullying y agresion na scolnan secundario                                             tocante  esaki.  Kizas  bo  nan ( Salmo 103:12)
                                                                                        mes  a  experencie.  Por-
                                                                                                                  Dios kier wak bo avanza
   mester stop di keda scondi y sin solucion                                            dona un otro no ta algo  y crece.
                                                                                        facil.  Pero  bo  a  jega  di  Falta  di  pordon,  hasta
 Un tema, of mas bien un situacion cu ta so-  Y no ta trata di mucha homber so, no señor!   para  keto  y  pensa:  “mi  contra  bo  mes,  ta  lim-
                                                                                        a  pordona  mi  mes?  Mi  itabo  y  strobabo  di  bay
 sode na scolnan secundario cu mas frecuen-  Muchanan muher mas tanto ta bin cu e pen-  tin  algo  wanta  contra  dilanti.  Dios  sa  exac-
 cia cu nos por kere, ta e asina yama bullying  samento  cu  nan  ta  empodera  y  cu  mescos   mi mes? Bo por biba bo  tamente kico bo a haci,
 y e violencia cu e ta genera, no solamente  cu nan tabata lidera un grupito den nan scol   bida  sintiendo  culpabel  pero  toch  E  kier  pa  bo
 verbal  pero  tambe  fisico.E  tema  aki  no  ta  aya, nan tin cu haci na Aruba, pasobra nan   sin  cu  bo  ta  realisa.  Of  laga los. Toch E ta keda
 wordo menciona pa e directivanan di scol.  ta “mucha muher empodera”. Anto ora nan     porta bo sa, pero bo no  stimabo. E no kier wak
 Ta parce un tema tabu pa nan, mientras cu  drenta scol aki na Aruba, asina mes cu e mu-  ta hanjele importante pa  bo cay atras.
 tin cosnan ta sosode, cu ta causa efecto neg-  cha “lider ey” cuminza haci amistad cu otro   cambia.             Con bo ta logra pordona
 ativo pa un of otro alumno, y cu scolnan mes  alumnonan tanto local como no local, nan ta
 no sa con pa resolve. Y solamente ora algo  forma nan grupito y ora un otro alumno(a)   Kisas  awor  bo  ta  rabia  bo mes?
 serio ta sosode, nan ta tuma medidanan sea  no  ta  di  nan  agrado,  ta  start  un  guera  frio   cu bo mes of hasta odia  1.   Prome,   pordona
 di suspension pa e alumnonan, tanto e ofen-  contra e mucha aki, haci nan bida imposible   bo mes. Esaki por causa  cualkier hende cu por a
 sor como e victima en caso cu e ta dicidi di  na scol, ta amenace y ta agredie verbalmente   cu bo ta stop di cuida y  hacibo daño.
 defende su curpa contra un agresion.      y  si  haya  oportunidad,  tambe  fisicamente.   stima  bo  mes.  Pero  no  2.  Confesa  y  pidi  Dios
 Tin  un  dato  hopi  interesante  cu  Seccion  No ta un ni dos e casonan cu a sosode caba,   perde  speransa:  bo  tin  pordon.
 Hubentud den Movecion kier a trece dilanti,  cu ta sosode ainda, y cu si no busca un bon   hopi mas balor cu bo ta  3.  Duna  Dios  tur  bo
 pasobra  mester  wordo  bisa.  No  por  sigui  manera pa stop, lo continua. Aworaki, no tin   pensa,  y  awe  Dios  kier  emocionan di culpa
 sconde un di e problemanan mas fuerte cu ta  solucion! Obviamente, docentenan ni direc-  judabo.                 4. Kere den bo curazon
 conduci na bullying y agresion entre much-  tivanan di scol sa con pa gara e toro na su   Pakico  e  ta  dificil  pa  cu bo ta pordona y cu bo
 anan di scol. Hopi biaha den e comunidad,  cacho, prome cu e situacion rementa. Ta e   pordona  bo  mes?  E  por cuminsa di nobo
 den cas di famia, y instancianan mes ta sinti  mayornan cu tin cu bay papia cada bez na   motibo  mas  comun  ta  5.  Conoce  Dios  mas:
 manera “consola” di bisa “den otro paisnan  scol pa wak kico por haci, y tin scolnan unda   nos  ta  pensa  cu  nos  no  pasa  tempo  den  su  pa-
 ta peor”…mester warda te dia cu na Aruba  nan ta logra si, pasobra tin un structura cu   ta  merece  pordon.  Wel,  labra  pa  asina  bo  haya
 tambe bira peor?                          scol mes a crea (estilo scol-famia) pero tin   mi  tin  un  noticia  pabo.  Su paz perfecto
 Combersando  cu  un  par  di  ex-docente  cu  otronan unda ta resulta practicamente impo-  Nos  niun  no  ta  merece  Ora bo ta cuminsa e pro-
 conoce e situacion aki hopi bon, y cu mi ta  sible, y semper tin un “lider” cu ta manipula   pordon.  Pesey  Dios  a  ceso di pordona bo mes,
 respeta cu nan ta prefera pa keda anonimo, e  su peers contra e alumno cu e no gusta, y un   bisa  cu  su  gracia  ta  un  bo mester corda cu esey
 problema hopi biaha ta bin di afo! Kico esaki  mucha cu ta sinti su mes intimida, y bay scol   regalo.           mes  e  ta:  un  proceso.
 ta nifica? Cu den algun (of casi tur) pais rond  tur dia a perde su agrado pe. E no ta husto, y   Pakico  bo  ta  wardando  Tin pasenshi cu bo mes
 di nos, for di unda Aruba ta receptor di fami-  ta algo cu mester wordo treci dilanti y wordo   te ora cu bo ta sinti cu bo  y sa cu tiki tiki e ta bay
 anan imigrante (claro, sin generaliza), hopi  resolvi di un bez pa tur. E articulo aki ta basa   ta  merece?  Pesey  ainda  bira mas facil. Pero e cos
 di e muchanan aki cu ta drenta scol na Aruba  riba diferente keho di mayor cu hunto cu nan   bo no a logra pordona bo  mas  importante  ta  pabo
 ta bin cargando den nan maleta emocional,  yiu a pasa of ta pasando den tal problema sin   mes. Siña esaki awe: 1.  aserca Dios y
 cierto  comportacion  cu  nan  a  adkiri  den  cu tin un solucion contundente.         Dios ta stimabo (1 Huan  laga E judabo.
 nan pais, unda esey ta of “a bira” normal.  Datonan compila pa Mercedes Monge.
   8   9   10   11   12   13   14   15   16   17   18