Page 13 - 01Ma323
P. 13
DIARANZON 1 MAART 2023 DIARIO PAGINA 13
ADOLESCENCIA Y DESAFIONAN:
Capacidad di e adolescentenan Bo a pordona
pa asumi riesgo bo mes?
Segun un relato di UNICEF, un di e carac- “Mi no ta compronde nan” hopi di nos,
teristicanan propio di e adolescentenan ta como adulto, ta expresa cu preocupacion.
nan capacidad pa asumi riesgo. Pakico nan Pero en realidad e comportacion di e ado-
ta haci esaki? Kizas nan ta busca conciente- lescentenan por wordo splica door di e
mente pasa e limitenan y desafia nan may- procesonan biologico y neuronal cu nan ta
ornan y e adultonan en general? bibando. Durante e adolescencia e aumento
E hobennan adolescente ta tuma riesgo. den e produccion di dopamine ta activa e
Esaki ta un caracteristica definitivo di e circuitonan di recompensa, locual ta mani-
etapa aki. Nan cerebro ta madurando y nan festa su mes den un buskeda di placer y di
produccion di hormona ta creciendo. Esaki sensacionnan nobo cu no ta presenta den
tin consecuencia den nan tumamento di de- ningun otro etapa di bida. Kiermen, nan por
cisionnan. ta conciente di e riesgonan cu nan ta asumi,
Alavez, e contexto den cual e hobennan ad- pero nan ta duna mas valor na e recompen-
olescente ta move ta cada bez mas amplio, sa social. Esaki ta nifica cu e hobennan por
manera e rol cu nan ta duna na nan amigo- perde di bista e dimension real di riesgonan
nan (peers) y compañeronan di estudio. Tur determina ora nan ta den nan grupo.
e elementonan aki mester wordo considera INFLUENCIA DI AMIGONAN:
pa compronde nan actitudnan. UNESCO ta splica cu durante e etapa aki
E forma aki di actua tin un splicacion bio- e adolescente ta cuminza aleha nan mes di
logico? e mundo di nan mayornan, di e mundo di
Durante e adolescencia e cerebro ta desa- adultonan, pa pertenece y identifica nan
roya su mes pa etapanan. E corteza pre-fron- mes cu nan peernan. Nan ta cuminza yega
tal, zona clave pa e desaroyo di funcionnan cas mas laat, sali den oranan di anochi, im-
manera planificacion, tuma di decisionnan, ita cierto comportacion ripiti di nan amigo-
inhibicion di impulsonan y e capacidad di nan. Un caracteristica definitivo ta cu nan
propio control, no ta caba di madura te cu e ta asumi un postura hopi critico pa cu nan
hoben tin 25 pa 27 aña. E sistema limbico mayornan, pero no asina cu nan peernan.
of cerebro emocional, na unda e emocion- Pesey, probablemente, nan no ta cuestiona
nan ta wordo elabora, ta madura prome cu loke nan amigonan ta haci, of loke nan ta
e corteza pre-frontal. Pesey, e aspecto emo- consumi, pero si nan ta hacie cu nan may- Hopi hende ta haye di- 4:9-12)
cionnan ta pisa hopi mas cu locual ta racio- ornan. ficil pa pordona un otro 2. Dios ta pordonabo (1
nal den e decisionnan adolescente. hende. Kizas bo ayega di Huan 1:9)
scucha of lesa un palabra 3. Dios ta lubida bo fout-
Bullying y agresion na scolnan secundario tocante esaki. Kizas bo nan ( Salmo 103:12)
mes a experencie. Por-
Dios kier wak bo avanza
mester stop di keda scondi y sin solucion dona un otro no ta algo y crece.
facil. Pero bo a jega di Falta di pordon, hasta
Un tema, of mas bien un situacion cu ta so- Y no ta trata di mucha homber so, no señor! para keto y pensa: “mi contra bo mes, ta lim-
a pordona mi mes? Mi itabo y strobabo di bay
sode na scolnan secundario cu mas frecuen- Muchanan muher mas tanto ta bin cu e pen- tin algo wanta contra dilanti. Dios sa exac-
cia cu nos por kere, ta e asina yama bullying samento cu nan ta empodera y cu mescos mi mes? Bo por biba bo tamente kico bo a haci,
y e violencia cu e ta genera, no solamente cu nan tabata lidera un grupito den nan scol bida sintiendo culpabel pero toch E kier pa bo
verbal pero tambe fisico.E tema aki no ta aya, nan tin cu haci na Aruba, pasobra nan sin cu bo ta realisa. Of laga los. Toch E ta keda
wordo menciona pa e directivanan di scol. ta “mucha muher empodera”. Anto ora nan porta bo sa, pero bo no stimabo. E no kier wak
Ta parce un tema tabu pa nan, mientras cu drenta scol aki na Aruba, asina mes cu e mu- ta hanjele importante pa bo cay atras.
tin cosnan ta sosode, cu ta causa efecto neg- cha “lider ey” cuminza haci amistad cu otro cambia. Con bo ta logra pordona
ativo pa un of otro alumno, y cu scolnan mes alumnonan tanto local como no local, nan ta
no sa con pa resolve. Y solamente ora algo forma nan grupito y ora un otro alumno(a) Kisas awor bo ta rabia bo mes?
serio ta sosode, nan ta tuma medidanan sea no ta di nan agrado, ta start un guera frio cu bo mes of hasta odia 1. Prome, pordona
di suspension pa e alumnonan, tanto e ofen- contra e mucha aki, haci nan bida imposible bo mes. Esaki por causa cualkier hende cu por a
sor como e victima en caso cu e ta dicidi di na scol, ta amenace y ta agredie verbalmente cu bo ta stop di cuida y hacibo daño.
defende su curpa contra un agresion. y si haya oportunidad, tambe fisicamente. stima bo mes. Pero no 2. Confesa y pidi Dios
Tin un dato hopi interesante cu Seccion No ta un ni dos e casonan cu a sosode caba, perde speransa: bo tin pordon.
Hubentud den Movecion kier a trece dilanti, cu ta sosode ainda, y cu si no busca un bon hopi mas balor cu bo ta 3. Duna Dios tur bo
pasobra mester wordo bisa. No por sigui manera pa stop, lo continua. Aworaki, no tin pensa, y awe Dios kier emocionan di culpa
sconde un di e problemanan mas fuerte cu ta solucion! Obviamente, docentenan ni direc- judabo. 4. Kere den bo curazon
conduci na bullying y agresion entre much- tivanan di scol sa con pa gara e toro na su Pakico e ta dificil pa cu bo ta pordona y cu bo
anan di scol. Hopi biaha den e comunidad, cacho, prome cu e situacion rementa. Ta e pordona bo mes? E por cuminsa di nobo
den cas di famia, y instancianan mes ta sinti mayornan cu tin cu bay papia cada bez na motibo mas comun ta 5. Conoce Dios mas:
manera “consola” di bisa “den otro paisnan scol pa wak kico por haci, y tin scolnan unda nos ta pensa cu nos no pasa tempo den su pa-
ta peor”…mester warda te dia cu na Aruba nan ta logra si, pasobra tin un structura cu ta merece pordon. Wel, labra pa asina bo haya
tambe bira peor? scol mes a crea (estilo scol-famia) pero tin mi tin un noticia pabo. Su paz perfecto
Combersando cu un par di ex-docente cu otronan unda ta resulta practicamente impo- Nos niun no ta merece Ora bo ta cuminsa e pro-
conoce e situacion aki hopi bon, y cu mi ta sible, y semper tin un “lider” cu ta manipula pordon. Pesey Dios a ceso di pordona bo mes,
respeta cu nan ta prefera pa keda anonimo, e su peers contra e alumno cu e no gusta, y un bisa cu su gracia ta un bo mester corda cu esey
problema hopi biaha ta bin di afo! Kico esaki mucha cu ta sinti su mes intimida, y bay scol regalo. mes e ta: un proceso.
ta nifica? Cu den algun (of casi tur) pais rond tur dia a perde su agrado pe. E no ta husto, y Pakico bo ta wardando Tin pasenshi cu bo mes
di nos, for di unda Aruba ta receptor di fami- ta algo cu mester wordo treci dilanti y wordo te ora cu bo ta sinti cu bo y sa cu tiki tiki e ta bay
anan imigrante (claro, sin generaliza), hopi resolvi di un bez pa tur. E articulo aki ta basa ta merece? Pesey ainda bira mas facil. Pero e cos
di e muchanan aki cu ta drenta scol na Aruba riba diferente keho di mayor cu hunto cu nan bo no a logra pordona bo mas importante ta pabo
ta bin cargando den nan maleta emocional, yiu a pasa of ta pasando den tal problema sin mes. Siña esaki awe: 1. aserca Dios y
cierto comportacion cu nan a adkiri den cu tin un solucion contundente. Dios ta stimabo (1 Huan laga E judabo.
nan pais, unda esey ta of “a bira” normal. Datonan compila pa Mercedes Monge.