Page 8 - Orkestr sinfi

ORKESTR SINFI

Karnay soziga butunlay qarama­qarshi o‘laroq, juda past eshitilar­eshitilmas ovozga
ega bo‘lgan cholg‘u asbobi – changqo‘bizdir. Bu soz azaldan “xonaki” cholg‘ulardan
hisoblanib, xotin­qizlarning o‘zaro uchrashuvlarida yoki qizlar majlislarida chalingan.
Bu sozni xotin­qizlar yakka­yakka bo‘lib yoki birgalashib ijro etishgan.
O‘zbek musiqa madaniyatiga XIX asr oxirlarida Orenburg orqali Rossiyadan
garmon keltirilgan va cholg‘u ko‘p joylarda ijro etila boshlangan. O‘sha vaqtlarda
garmonni Farg‘ona, Buxoro va Xivada uchratish mumkin edi. Hozir esa faqat Xorazmda
xotin­qiz xalfalar xalq ashula va laparlarini qo‘lida garmon bilan ijro etadigan asosiy
cholg‘ulardan biri bo‘lib qoldi.
Garmon xalfalar tomonidan ashulaga doyra bilan jo‘r qilinib, asosiy o‘rinni raqs
kuylari egallaydi. Shu bilan birga torli cholg‘ular o‘rnida ham foydalaniladi.
O‘zbek xalq cholg‘ulari ijrochiligida mizrobli torli cholg‘ular: chertib ijro etiladigan
va kamonli cholg‘ular turlariga bo‘linadi.
Torli cholg‘ular asosan “xonaki” hisoblansa­da, uzoq o‘tmishdan bugungi kungacha
katta evolyutsiyaga ega bo‘lib tantanalarda, ommaviy yig‘inlarda, bazmlarda ijro etilib
kelingan, ayrim torli cholg‘ular esa yakkaxon ashulachilarning ajralmas jo‘rovozi
bo‘lib xizmat qilgan. Kamonli cholg‘ular: qo‘biz, g‘ijjak, sato o‘z tuzilishi, ijro
imkoniyatlari, tembrlari bilan alohida ajralib turadi.
Qo‘biz o‘tmishda Qoraqalpog‘iston va bevosita qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz ellari
yashayotgan hududlarda, shahar va qishloqlarda juda keng qo‘llanilgan, hozirgi paytda
qoraqalpoq xalqining eng sevimli va milliy musiqa cholg‘usi sifatida aholi orasida
sevib ijro etiladi. Bu cholg‘ular ayni paytda qoraqalpoqlarda, qozoq va qirg‘izlarda juda
keng qo‘llanilib hattoki takomillashtirilib, zamonaviy xalq cholg‘ulari orkestrlarida
juda muhim o‘rin egallab kelmoqda.
Ko‘pgina sharq xalqlarida juda keng tarqalgan g‘ijjak 3–4 simli bo‘lib, ushbu sozni
ayrim joylarda kamon deb ham yuritishadi. G‘ijjakning eng qadimiy namunalari ikki
simli bo‘lgan. Hozirgi g‘ijjakning keng tarqalgani to‘rt simli bo‘lib, ijro etilishdagi o‘z
imkoniyatlari ma’lum darajada skripkaga yaqin. Shuning uchun ham ayrim ijrochilar
g‘ijjak o‘rniga skripkadan foydalanishadi.
Kamon bilan ijro etiladigan cholg‘ulardan yana biri, bu – Sato cholg‘usidir. Bu
soz o‘z ijro imkoniyatlarining boyligi hamda ovozining yoqimli tembrga ega ekanligi
bilan yaqqol ajralib turadi. Sato o‘zining tashqi ko‘rinishi hamda tuzilishi bilan ko‘p
jihatdan tanburga o‘xshaydi. Satoda ham xuddi tanbur kabi 17 ta parda boylangan
uzun dastasi, noksimon shakldagi kosaxonasi bo‘lib, ijro etiladigan simi 3–4 tadir.
Sato sozidan asosiy simlari ostidan o‘tkazilgan 11–12 ta rezonans beruvchi, ya’ni
aks­sado berib turadigan simlar bor. Kosaxonasi tanburnikiga nisbatan kattaroq va kosa
devorlari yupqaroq. Ijro etish uslublari, ijro etilishdagi imkoniyatlari tanburga nisbatan
7