Page 74 - Ebook_Toponim Jogja-
P. 74
56 Toponim Kota Yogyakarta
informasi dari pustaka Babasan lan Saloka (1908) bahwa juru gêdhong adalah abdining
ratu utawi priyantun luhur ingkang nyêpêng kabêtahanipun ratu utawi priyantun wau (pelayan
raja atau bangsawan yang memegang atau mengurusi seluruh kebutuhan majikannya
itu).
Perihal tugas utama abdi dalêm nayaka gêdhong têngên dalam suatu kerajaaan, dapat
dicermati dalam sumber Pustaka Sri Radyalaksana (1939) yang menyuratkan keterangan:
kawajibanipun anyêpêng busananing wadya lan yatra ambayari sawarninipun prabeyaning
wadya ingkang nambut karyaning praja, putus ing tapsir, amatawis ganjaraning wadya ingkang
katrimah ing karya, ingkang angrèh tiyang dagang, sumêrêp awon saening sotya kancana,
èngêtan, ahli petang, anêtêpi sarengat.
Terjemahan bebasnya: Kewajiban memegang busana prajurit dan uang gaji serta
macamnya pajak prajurit yang bekerja di kerajaan, putus dalam tafsir, begitu juga
hadiah bagi prajurit yang berhasil dalam bekerja, yang membawahi para pedagang,
mengetahui baik-buruknya cahaya emas, mengingat, ahli petung, memantapkan sari’at.
Jenis abdi dalem maupun nama wilayah Gedongtengen acap mengikuti dalam tradisi
keraton. Dalam sumber Babad Giyanti yang memiliki pertalian kuat dengan lahirnya
Istana Kasultanan Yogyakarta, menyuratkan istilah Gedhongtengen berikut nama
petugasnya: lurah katanggung satunggal/ ya Si Panji Jayèngsari/ iku sun karya wadana/
nindhihana gêdhong kering/ Tumênggung Surantani/ ing mangke jêjulukipun/ iya Si
Mangunjaya/ sun karya wadananèki/ gêdhong têngên iku sun paringi nama/ Tumênggung
Mangunnagara. Terjemahan bebasnya: lurah punya satu tugas, yaitu Panji Jayengsari. Itu
bertugas sebagai kepala, yang membawahi (mengurusi) bangunan (gedhong kering),
Tumenggung Surantani yang nanti digelari Si Mangunjaya ditugaskan, bangunan kanan
(Gedhongtengen) dinamai Tumenggung Mangunnagara.
Serat Bauwarna yang disusun Padmasusastra (1898) mengungkapkan para petinggi (nayaka)
yang berjumlah delapan seperti kaparak kiwa, kaparak têngên, gêdhong kiwa, gêdhong têngên,
bumi kiwa, bumi têngên, panumping kiwa, dan gêdhe têngên. Selain Tumênggung Mangunnagara,
contoh nama-nama pejabat yang pernah menduduki gêdhong têngên adalah Radèn Tumênggung
Sôntadipura dan Radèn Ngabèi Sôntadipura I. Pandangan yang lumrah dalam budaya
birokrasi feodal bahwa suatu jabatan bisa diwariskan kepada anak-turunnya atau
dipegang kerabat raja. Kenyataan ini tidak saja terjadi pada Gedongtengen di istana