Page 74 - Ebook_Toponim Jogja-
P. 74

56         Toponim Kota Yogyakarta












                             informasi dari pustaka Babasan lan Saloka (1908) bahwa juru gêdhong adalah abdining
                             ratu utawi priyantun luhur ingkang nyêpêng kabêtahanipun ratu utawi priyantun wau (pelayan
                             raja atau bangsawan yang memegang atau mengurusi seluruh kebutuhan majikannya
                             itu).


                             Perihal tugas utama abdi dalêm nayaka gêdhong têngên dalam suatu kerajaaan, dapat
                             dicermati dalam sumber Pustaka Sri Radyalaksana (1939)  yang menyuratkan keterangan:
                             kawajibanipun  anyêpêng busananing wadya lan yatra ambayari sawarninipun  prabeyaning
                             wadya ingkang nambut karyaning praja, putus ing tapsir, amatawis ganjaraning wadya ingkang
                             katrimah  ing karya, ingkang angrèh tiyang dagang, sumêrêp awon saening sotya kancana,
                             èngêtan, ahli petang, anêtêpi sarengat.

                             Terjemahan  bebasnya: Kewajiban  memegang  busana  prajurit dan  uang  gaji  serta
                             macamnya pajak prajurit yang bekerja di kerajaan, putus dalam  tafsir, begitu juga
                             hadiah bagi prajurit yang berhasil dalam bekerja, yang membawahi para pedagang,
                             mengetahui baik-buruknya cahaya emas, mengingat, ahli petung, memantapkan sari’at.


                             Jenis abdi dalem maupun nama wilayah Gedongtengen acap mengikuti dalam tradisi
                             keraton. Dalam sumber Babad Giyanti yang memiliki pertalian kuat dengan lahirnya
                             Istana  Kasultanan Yogyakarta, menyuratkan  istilah  Gedhongtengen  berikut nama
                             petugasnya: lurah katanggung satunggal/ ya Si Panji Jayèngsari/ iku sun karya wadana/
                             nindhihana  gêdhong kering/  Tumênggung Surantani/ ing mangke jêjulukipun/  iya Si
                             Mangunjaya/ sun karya wadananèki/ gêdhong têngên iku sun paringi nama/ Tumênggung
                             Mangunnagara. Terjemahan bebasnya: lurah punya satu tugas, yaitu Panji Jayengsari. Itu
                             bertugas sebagai kepala, yang membawahi (mengurusi) bangunan (gedhong kering),
                             Tumenggung Surantani yang nanti digelari Si Mangunjaya ditugaskan, bangunan kanan
                             (Gedhongtengen) dinamai Tumenggung Mangunnagara.

                             Serat Bauwarna yang disusun Padmasusastra (1898) mengungkapkan para petinggi (nayaka)
                             yang berjumlah delapan seperti kaparak kiwa, kaparak têngên, gêdhong kiwa, gêdhong têngên,
                             bumi kiwa, bumi têngên, panumping kiwa, dan gêdhe têngên. Selain Tumênggung Mangunnagara,
                             contoh nama-nama pejabat yang pernah menduduki gêdhong têngên adalah Radèn Tumênggung
                             Sôntadipura dan Radèn Ngabèi Sôntadipura I.  Pandangan  yang lumrah  dalam  budaya
                             birokrasi feodal bahwa suatu jabatan bisa diwariskan kepada anak-turunnya atau
                             dipegang kerabat raja. Kenyataan ini tidak saja terjadi pada Gedongtengen di istana
   69   70   71   72   73   74   75   76   77   78   79