Page 75 - Ebook_Toponim Jogja-
P. 75
Toponim Kota Yogyakarta 57
Kasultanan Yogyakarta, namun juga di Kasunanan Surakarta (1920): kang kaping pat
jumênêng pribadi/ prajèng Surakarta Adiningrat/ nak putu buyut dugèkke/ nganggit ngabdi
sang prabu/ wit kakèkne [kakè kuna ya mantri/ Ngabèi Udadrana/ gêdhong têngên lungguh/
Ngabèi Suraprabawa/ mantri dalêm kaneman kaparak kering/ punika turunira.
Terjemahan bebasnya: Yang keempat berdiri sendiri/ Kerajaan Surakarta Hadiningrat/
anak cucu buyut sampaikan/ pahami dalam mengabdi sang prabu/ mulai terdahulu
nak ya mantri/ Ngabei Udadrana/ gedong tengen diduduki (dikepalai)/ Ngabei
Suraprabawa/ mantri-dalem muda disisihkan terlebih dahulu/ begitu keturunannya.
Pentingnya posisi Gedong Tengen dalam birokrasi istana Kasultanan terlihat dalam
majalah Kajawèn terbitan Balai Pustaka (1938) yang mengangkat judul “Kawontênan
sarta Kamajênganing Nagari sarta Karaton Dalêm Ngayogyakarta Adiningrat”. Dekade
keempat abad XX, majalah lawas ini masih mengumumkan perkembangan pelayan
birokrasi di kerajaan Kasultanan Yogyakarta secara berurutan, termasuk menyebut
Gedong Tengen beberapa kali: para abdi dalêm golongan panèwu sêpuh: Para wayah dalêm
ingkang dèrèng angsal pangkat, punakawan; wadana kadipatèn; prajurit; prentah kapatihan;
anggandhèk; wadana srati; gêdhong kiwa; kêparak; gêdhong têngên; sitisèwu; panumping; bumi
gêdhong têngên; taman; kori; kapatihan; pangulon; lurah punakawan kaji; prangrèh praja; jaksa;
gladhag; kadipatèn; êncik; kusir; dan musik.
Dalam sumber tersebut dibeberkan pula para abdi dalêm golongan mantri: bêkêl
punakawan bêdhaya; bêkêl punakawan gêdhong kadipatèn; bêkêl sêpuh punakawan putra; opêr
wahmistêr langênastra; panyomprèt; bêkêl sêpuh punakawan; patehan; bêkêl sêpuh punakawan
kadipatèn. Kemudian para abdi dalêm golongan mantri anèm: pangrèh praja asistèn wadana;
bêkêl nèm punakawan; bêkêl nèm kadipatèn; prajurit; kêparak kiwa para lurah para bêkêl;
gêdhong kiwa para lurah para bêkêl; kêparak têngên para lurah para bêkêl; gêdhong têngên para
lurah para bêkêl; jawi kiwa para bêkêl; jawi têngên para bêkêl; maosan. mantri kabupatèn; dan
mantri tôndha pamicis.
Dari penjelasan ini, mudah diterka bahwa daerah tersebut dulu ditinggali abdi dalem
gedhong bagian kanan yang mengurusi kepentingan raja maupun keluarga bangsawan
di lingkungan istana. Lantaran dipandang terhormat dan memiliki status yang tinggi
dalam piramida sosial, wajar jika masyarakat lokal memaknai Gedongtengen untuk
nama wilayah hingga sekarang.