Page 5 - "Табиат кўзгуси" газетаси 3-сон.

Табиат кўзгуси 2021 йил, Март, № 5-6 5

Ернинг табиий йўлдоши Ойда минглаб кратерлар илм билан шуғуллана олмайсан», деб айтмаётган бўли- Қисқача айтганда, Антония Мори ўз даврининг энг
бор, уларнинг баъзилари инсонларнинг исми билан ши мумкин. Аммо улар ёшлик пайтидаёқ инсонга жид- яхши америкалик астрономларидан биридир.
аталади. дий таъсир кўрсатувчи мана шундай «ўгит»лар олиша- Шунингдек, у Ҳарвард университети расадхонасида
Хусусан, Ойдаги 1577 кратерга таниқли олим, муҳан- ди. Қолаварса, илмий машғулотларда ёки китобларда ўша пайтда «Ҳарвард компьютерлари» номи билан та-
дис ва тадқиқотчилар номи берилган. Аммо уларнинг бошқа аёлларга кам дуч келишлари ҳам шундай омил- нилган аёл астрономлар гуруҳига киради.
атиги 26 нафаригина аёллардир. BBC нашри ушбу аёл- лардан биридир», дейди Марица Сото Васкес. Мори «спектрал иккиликлар» деб номланувчи,
лар ким экани ва бу рўйхатда бир-бирига жуда яқин
нега эркакларга нисбатан бўлгани учун Ердан
аёлларнинг номи камлигини «Ойдаги аёллар»: кратерларга қайси аёлларнинг туриб қаралганда кўз
ўрганиб чиқди. билан ажратиб бўл-
Кратерларга кимларнинг номи қўйилган? майдиган жуфт юл-
номи берилади? дузларни ўрганган
Кратерларнинг аксарияти илк олимдир.
буюк ихтиролар ёки ғояларга Шунингдек, у юл-
йўл очган олим ёки файласуфлар номи билан, шунинг- «Кўриниш, эътибор ва тан олиниш янада кучайиб дузлардан чиқувчи электромагнит
дек, маъбуда ёки мифологик мавжудотлар номи билан борувчи таъсир яратади. Илм-фан дунёси аёлларнинг тўлқинлар ҳажмини ўлчашга им-
аталади. ютуқларини тан олиши, уларни жамият учун намуна кон берувчи тизим яратади ва
Файласуф Платон, астроном Галилео Галилей ва ма- сифатида кўрсатиши, барчани қамраб олувчи ва қўл- ушбу тизим бугунги кунда ҳам
тематик Исаак Ньютон – кратерларга исми берилган лаб-қувватловчи иш муҳитини яратиши керак», дей- IAU томонидан қўлланмоқда.
машҳур инсонлардир. Шунингдек, истисно тариқаси- ди доктор Тоййиба Зафар. У Нью-Йоркда туғилган
да, Ойнинг Ер томони деб аталувчи минтақасида жой- Яқинда АҚШ космик ва авиация бошқармаси бўлса-да, она томондан буви-
лашган Lacus Somniorum ёки «Орзулар кўли» атрофи- NASA 2024 йилда Ойга оид режалар қайта тиклани- си (Антония Каэтана де Пай-
даги кратерга машҳур поп юлдузи Жон Ленноннинг шини ва бу гал инсон илк марта Ойга қадам қўйган ва Перейра Гарднер Дрейпер)
исми берилган. 1972 йилдан бери биринчи марта аёл астронавт фазо- нинг номини олган. Унинг
Аммо ном берилган 1577та кратернинг атиги 2 га жўнатилишини эълон қилди. бувиси Европадаги Наполеон
фоизидан камроғи олима аёллар номи билан аталга- Ойда номи абадийлаштирилган аёллар кимлар? Қуй- урушларидан қочиш учун Брази-
ни сабабли, уларнинг кимлигини аниқлаш ўзига хос ида уларнинг баъзилари билан таништириб ўтилади. лияга кўчиб ўтган португал милла-
«тадқиқот»ни талаб қилади. Валентина Терешкова (1937-) тига мансуб суди шифокорининг қизи эди.
Боз устига, аёлларнинг исми берилган кратерларнинг Ҳозирда тирик ва ойдаги кратерга исми берилган Мори 86 ёшида вафот этади ва IAU унинг исмини
деярли барчаси Ойнинг Ердан кўринмайдиган қисмида ягона аёл рус космонавти Валанетина Терешковадир. «Орзулар кўли»нинг шимоли-шарқидаги кратерга қўя-
жойлашган. «Дунёда эркаклар ва аёллар бир хил хавфлар ди.
Исмларни ким танлайди? билан тўқнаш келиша- ди. Калпана Чавла (1962 - 2003)
Астрономик ҳодисаларга берилган номларни тас- Нега космосда ҳам бу Калпана Чавла – космосга чиққан
диқлаш ваколати 1919 йилдан бери Халқаро астро- хавфларни қабул қил- илк ҳиндистонлик аёлдир.
номия жамияти (IAU)га оид. Аммо Ойдаги баъзи маслигимиз керак?» «Орзулардан муваффақият сари
исмларнинг келиб аниқлаш учун Галилео Га- дея савол қўяди у. йўл бор. Сиз унга элтувчи мис-
лилей телескоп билан Ой юзини тадқиқ этган Терешкова 1963 йилда, сияга, бу йўлни босиб ўтадиган
1610-йилларга назар ташлаш лозим. 26 ёшида космосга чиққан жасорат ва қатъиятга эга бўлсан-
«1651 йилда италиялик астроном Жованни биринчи аёл сифатида та- гиз бас», дейди у.
Риччоли Ойдаги кратерларга ном берган илк рихга киради ва у ҳамон Чавла Ҳиндистонда туғилади.
олим бўлди», дейди Австралия астрономик космосга ёлғиз юборилган Унга «Монту» деб исм қўйишади.
ёруғлик илми мактаби ўқитувчиси, покистонлик ягона аёл-космонавт бўлиб У ёшлигиданоқ учиш иштиёқига
астроном, доктор Тоййиба Зафар. қолмоқда. тушиб қолади. Шунинг учун оиласи
«Риччоли томонидан 147та кратерга атаб қўйилган «Космосга чиққач, дунёнинг нақа- уни 3 ёшдан эътиборан «тасаввур» де-
инсон исмларидан фақат иккитасигина аёлларга теги- дар кичик ва мўрт эканлигини кўришин- ган маънони ифодаловчи Калпана исми би-
шли эди. Ҳипатия исмли аёл реал тарихий шахс, аммо гиз мумкин», деганди у фазодан қайтганда. лан атай бошлайди.
искандариялик авлиё Кетрин реал ҳаётда мавжуд бўл- «Восток 6» номли космик капсула ёрдамида фазога Чавла Панжоб муҳандислик факультетининг аэро-
маган бўлиши мумкин», дея қўшимча қилади Америка йўл олган Терешкова уч кун давомида космосда қолади космик муҳандислиги бўлимига ўқишга киради ва уни
Астрономия ассоциацияси президенти Меган Донахуе. ва Ер атрофида 48 марта айланади. тугатган биринчи аёлга айланади. 1982 йилда у аспи-
Кейинги асрларда Ой юзасида топилган янги шакл- «Шунча вақтини космосда ўтказган ҳар бир киши рантурада таҳсил олиш учун АҚШга йўл олади ва у
ларга асосан эркак олимлар ва тарихий шахсларнинг унга умрбод ошиқ бўлади», дейди Терешкова. У яна ерда космик муҳандислик бўйича икки бор магистра-
номи берилган. Чунки доктор Тоййиба Зафар таъкид- бошқа экспедициялар билан ҳам сафарга чиқишни ис- тура ва докторантурани тугатгач, NASA таркибига қў-
лаганидек, ўша йилларда аёлларнинг мунтазам таълим тайди, аммо бу унинг ягона космик сафари бўлиб қо- шилади.
олиши ва машғулотларга қатнашишига тўсқинлик қи- лади. У космонавт ва муҳандис сифатида биринчи парво-
линган. Валанетина Терешкова бунинг ўрнига совет итти- зини 1997 йилда Колумбия космик кемаси билан амал-
Ой харитасига қаралса, ном берилган кратерлар сони фоқининг илмий элчиси сифатида дунё бўйлаб саё- га оширади.
1608та эканини кўриш мумкин. Аммо уларнинг фақат ҳат қилади ва кейинчалик Россия давлат парламенти 2003 йилда Колумбия космик кемаси атмосферага
1577таси реал шахсларнинг исми билан боғлиқ. (Дума)га сайланиб, сиёсат йўлига қадам босади. қайтаётганда парчаланиб кетиши натижасида юз бер-
Халқаро астрономия жамияти маълумотларига кўра, Унинг номи билан аталган кратер Ойнинг орқа то- ган ҳалокатда экипажнинг етти аъзоси вафот этади.
одатда, аёллар номи билан боғлиқ 38та кичик кратер монда Mare Moscoviense тузилмасининг ғарбий қисми- Уларнинг орасида Чавла ҳам бор эди.
мавжуд бўлса-да, уларнинг атиги 26таси тарихда яшаб да жойлашган. Унинг номи берилган кратер Ойнинг орқа томонида
ўтган аёл олимлар, муҳандислар ва тадқиқотчиларга ҳипатия (милодий 415 йилда вафот этган) – бир вақтнинг ўзида вафот этган ҳамкасби Л.Кларк
тегишли. Ҳипатия – Миср Шарқий но -мидаги кратернинг ёнида жойлашган.
Аёлларнинг исми билан аталган кратерлар сони Рим империясининг бир энни жин Изли (1933 - 2011)
нега кам? вилояти бўлган давр, Энни Жин Изли – 2021 йил
ХХ асрда Ойга жуда катта қизиқиш уйғонди. Бу милодий 350 ва 370 1 февралда исми Ойдаги кра-
қизиқиш 1950 йилдан 1970 йилгача давом этади. Бу – йилларда Исканда- терга қўйилган охирги аёл-
айни пайтда АҚШ ва собиқ совет иттифоқи ўртасида рияда туғилган деб дир.
Ойга бориш учун қилинган рақобат даври ҳамдир. тахмин қилинувчи Изли NASA’да компьютер
«Ойдаги қатламларни номлашда бироз тартибсиз- математик, астроном муҳандиси бўлиб ишлаган
лик юзага келади. Шу боис 1973 йилда Халқаро астро- ва файласуфдир. илк афроамерикаликлардан
номия жамияти ушбу масала бўйича шуғулланувчи У, шунингдек, кўпчилик биридир. Аслида, у матема-
махсус комиссия тузади», дейди Халқаро астрономия аёллар таълим олиш имко- тик бўлиб, кейинчалик ракета
жамиятининг сайёралар тизимлари атамалари бўлими нига эга бўлмаган бир даврда қуришга ихтисослашади.
раҳбари астроном Рита Шульц. ў з ҳаётини илм-фанга бағишлаган Изли АҚШнинг жанубида
Аввало, фақат илмий нуқтайи назардан номланиши илк аёл сифатида ҳам эътироф этилади. «Ҳуқуқлар ва эркинликлар ҳарака-
керак бўлган қатламларни номлашга қарор қилинади. Унинг отаси Теон астроном ва Искандариядаги ти» бо- шланишидан олдин туғилади. Бу йиллар
«Авваллари берилган исмлар сақланиб қолган. Аммо машҳур кутубхонанинг директори бўлиб, у қизининг қора ва оқ танлилар алоҳида мактаб ва университетга
эндиликда Ойдаги кратерларга исми берилиши учун у шаҳардаги энг яхши ўқитувчилардан дарс олишини борган, алоҳида яшашга мажбур бўлган давр эди.
олим ёки қутб кашфиётчиси бўлиши ва вафот этган бў- таъминлайди. Онаси уни ҳар доим кўпроқ мақсад қилишга ундай-
лиши керак. Аёл исмлари жуда кам эканини изоҳловчи Ҳипатияга тегишли илмий ишларининг аксарияти ди. У қора танли болалар ўқитиладиган мактабларда
яна бир омил мавжуд. Дастлабки йилларда IAU Ойдаги йўқолган, аммо ўз даврининг кўплаб муаллифлари ун- яхши таълим берилмаслигини билар, шу боис ҳам қи-
қатламларга эркакларнинг, Венерадаги қатламларга эса дан тез-тез иқтибос олиши шундан далолат берадики, зининг ўз устида кўпроқ ишлашини хоҳларди.
аёлларнинг исмларини беришга қарор қилганди», деб у жуда муваффақиятли олима бўлган. Изли 34 йил давомида NASA’да компьютер кодла-
қўшимча қилади доктор Шульц. У «Астрономия қонуни» номли китоб ёзади, кўплаб рини ёзади, ракета двигателлари технологияси устида
Гарчи мазкур қарор эндиликда амалда бўлмаса-да, сайёралар жадвалларини тайёрлайди ва ўша даврдаги ишлайди ва келажакдаги космик кемалар учун техно-
тенгсизлик ҳамон давом этмоқда. Сўнгги 30 йил ичида астрономик асарларга шарҳлар битади. логик асосларни яратишда ёрдам беради.
Ойдаги фақат 7та кратергагина аёллар номи берилган. Аммо Ҳипатия Искандария епископи билан тил то- Изли бутун ҳаёти давомида аёлларни, талабаларни
1919 йилда IAU ташкил этилганида, Ой юзасидаги қат- пиша олмагач, унинг ҳаёти фожиа билан якунланади илм-фан, технология, муҳандислик ва математикага
ламларга аёллар исмини бериш нисбати 2 фоиздан кам – ғазабнок масиҳийлар уни ўлдиришади. жалб қилиш баробарида NASA доирасидаги айирмачи-
эди. Бу кўрсаткич ҳали ҳам ўзгаргани йўқ. Орадан тахминан икки минг йил ўтиб, Ҳипатия аёл ликка қарши курашади.
Нима учун бу муҳим? ҳақ-ҳуқуқларининг афсонаси ва феминистик ҳаракат- Жамоавий кучга ишонувчи ва ҳамкасбларини юксак
Чилилик астроном доктор Марица Сото Васкес ўзи- ларнинг илҳом манбайига айланади. қадрловчи Изли ҳақида NASA веб-сайтида шундай
нинг биринчи сайёрасини 25 ёшида, тўртинчиси эса Аслида, XVII аср астрономи Риччоли 1651 йилда фикрларни кўриш мумкин: «Уни биладиганларнинг
31 ёшида кашф этади. унинг исмини бир кратерга беради, аммо IAU Ҳипатия кўпчилиги нафақат илмий ишлари билан, балки ўз
«Аёлларнинг илм-фан билан кўпроқ шуғулланишла- номини у кратердан олиб, Ойнинг Ерга қараган томо- энергияси ва конструктив ёндашуви билан NASA’га
рини истасак, эътибор энг муҳим омиллардан биридир. нида жойлашган «Сукунат денгизи»нинг жануби-ғар- ажойиб таъсир ўтказганини эътироф этишда якдил-
Ёш аёллар қайси соҳада таълим олишга қарор бераёт- бий қисмидаги кичик бир кратерга қўяди. дир».
ганларида ўзларига мос моделларни кўра олишлари Антония Каэтана де Пайва Перейра Мори (1866- Излининг номи бугун Ойнинг орқа томонидаги ки-
лозим. Эҳтимол, ҳеч ким уларга «Сен аёл кишисан, 1952) чик кратерда яшамоқда.
Интернетдан олинди.