Page 82 - STAV broj 189
P. 82
KULTURA
od svakodnevnog govora (jednog od dva Religiozni karakter sefardske bile su promjene u školovanju i prosvjeti
subidioma) sarajevskog džiđoa. književnosti u Bosni zadržao Sefarda. Pozitivno u toj djelatnosti pojava
se u principu do polovine 19. je moderno obrazovanih Sefarda, ali radi-
U 17. vijeku Sefardi su nastavili pi- vijeka. Skoro svi književnici kalne promjene mentaliteta i neshvatanje
sati djela na hebrejskom i neka od njih bili su rabini. Bez obzira što su kulturne baštine istih jesu razlog zašto taj
prevodili na sefardski jezik. Tu spada već bile osnovane štamparije program nije bio općeprihvaćen. Haos koji
Šulhan Aruh, obredni kodeks od Josefa na jeziku sefardskih Jevreja, je tada bio stvoren dobrim dijelom doveo
ben Efraima Care, kao i Sefer Ševet Jehuda nije bilo lijepe književnosti je do procesa raspadanja homogene sefar-
Uvinanim od Salamona Ibn Verga, preve- (beletristike), nego su pisci dske kulturne svijesti pa i samih zajedni-
deno na španski u Amsterdamu 1640. i opisivali lične meditacije o ca. Po mom mišljenju, to je dovelo i do
1859. u Beogradu. U to je vrijeme djelo- Tori, Talmudu itd. Nakon toga, velike infiltracije francuskih riječi u jezik
vao Mojsije (Moše) Almosnino erudita, pojavljuju se neke forme Jevreja Sefarda. Bizaran je primjer da se u
astronom i fizičar te veliki poznavalac beletristike koje su opet bile nekim sefardskim zajednicama zahvalju-
rabinskih nauka, a u filozofiji nasljednik varijacije na temu iz Tore, je s riječju merci, a ne gracias. Alijansa je
Majmonidesa. Djelo Sefer anagat ahajim, naprimjer o caru Salamonu ili otvorila mnoge škole u Turskoj, Grčkoj,
na španskom Libro entitulado Regimento de Josefu u Egiptu Bugarskoj, Makedoniji (Bitolj) i Sjevernoj
la vida (Knjiga zvana Pravila života), uni- Africi, ali, srećom, ne u Bosni, mada po-
verzalno je djelo uz koje je autor napisao Što se tiče riječi drugih jezika, prven- stoji jedan suspektni podatak, da je kratko
i rječnik u kojem objašnjava i na hebrej- stveno turskog, koji se najviše infiltrirao vrijeme Alijansa djelovala u Sarajevu. Iz
skom filozofske termine. u Carigradu i u cijeloj Turskoj i Grčkoj, ovog je razloga, po mišljenju nekih uvaže-
Bugarskoj i Makedoniji, pa i u Bosni, nih sefardista, jedino bosanski idiom ostao
Dug je spisak pisaca, filozofa i rabi- one su mnogobrojne. Te riječi variraju čist bez francuskih, leksičkih primjesa te
na koji su pisali u sefardskim ješivama količinski, a nekad se pogrešno, kao tur- je zbog toga važan za izučavanje, i to na-
talmudske komentare. Najvažnije djelo ske, smatraju i arapske i perzijske riječi. ročito njegov drugi subidiom.
iz ovog perioda, po mom mišljenju, jeste Slično se dešava i s riječima slavenskih,
kapitalno djelo više rabina Sefer Meam grčkih i dijalektima italijanskog jezika. Važno je napomenuti da su u Sarajevu,
Loez. Citiranje ovog djela traje sve do do Drugog svjetskog rata, živjeli lingvisti,
dan-danas pošto je namijenjeno svekoli- Intelektualni život Jevreja Sefarda bio a i ostali školovani ljudi koji su perfektno
kim Sefardima, učenim i neučenim. Djelo je usko vezan uz Kabalu, od njene pojave govorili moderan španski jezik. To su:
je izašlo 1733. godine u Carigradu. Reli- do 20. vijeka. Važnu ulogu odigrala su djela dr. Moric Levi (nadrabin), Abraham A.
giozni karakter sefardske književnosti u Isaka Lurije i Haima Vitala, vođa kabali- Cappon, Haim S.Altarac (pjesnik i finan-
Bosni zadržao se u principu do polovine stičke škole u Safedu. Šabetaj Cevi, mesi- sijski činovnik), Isak Altarac (natkantor),
19. vijeka. Skoro svi književnici bili su ra- janski avanturist, kao i neke druge slične Mojse Rafael Atijas – Zekky ef., Mojsije
bini. Bez obzira što su već bile osnovane mesije stvorile su priličan psihološki haos Danon, Šabetaj Ðaen, dr. Kalmi Baruh,
štamparije na jeziku sefardskih Jevreja, ne samo kod Aškenaza nego i kod Sefar- dr. Samuel Kamhi i nekoliko drugih.
nije bilo lijepe književnosti (beletristike), da. Alliance Israélite Universelle (Sveop-
nego su pisci opisivali lične meditacije o šti jevrejski savez) je 1860. godine osno- Vrlo je interesantan bio govor spome-
Tori, Talmudu itd. Nakon toga, pojavlju- vao Charles Netter. Cilj ove organizacije nutog sarajevskog nadrabina dr. Morica
ju se neke forme beletristike koje su opet Levija na veoma bogatom španskom jezi-
bile varijacije na temu iz Tore, naprimjer ku pred velikim svjetskim dostojanstve-
o caru Salamonu ili Josefu u Egiptu. nicima u Gradskoj vijećnici u Cordobi
povodom obilježavanja 800. godišnjice
Na početku 17. vijeka počeo je su- od rođenja Majmonidesa.
protan proces stvaranju zajedničkog je-
zika Sefarada kad su se razni dijalekti “Soy un hijo de aquellos sefardim
španskih pokrajina polako stapali u je- expulsados de Espana! Soy un descen-
dinstveni idiom. Sad se taj već formirani diente de los Halevy y de los Maimoni-
idiom razlaže na novoformirane dijalekte. des y no hoy despues de 500 anos de la
Sefardi preuzimaju nove riječi zavisno od expulsion de Espana y visitando la plaza
toga gdje se nalaze. Neke od tih riječi ili Maimonides de Cordoba y visitando la
potpuno zamjenjuju španske ili se upo- antigua e historica sinagoga de esta gran-
trebljavaju uporedo sa španskim. U svim diosa ciudad, en mi espiritu se evocan re-
tim dijalektima nalazimo hebrejske rije- minescencias de siglos pasados, recuerdos
či koje su usko vezane za vjerski život; muy tragicos y llenos de suspiros.”
praznike, ali i običaje. To su Tora, šalom,
kašer, mazal, halila, nazivi praznika: Roš U prijevodu: “Sin sam onih Sefarada
hašana, Jom kipur, Sukot, Simha Tora, Pu- prognanih iz Španije! Potomak sam Ha-
rim, Pesah, Šavuot, Hanuka, Šabat, minjan, levija i Majmonidesa i danas, 500 godi-
beraha, Talmud itd. Imenice muškog roda na poslije izgona iz Španije, posjećujući
u pluralu zadržavaju hebrejske završetke Majmonidesov trg u Kordobi i posjeću-
–im, kao limudim, mazalim, Sefardim itd. jući drevnu i historijsku sinagogu ovog
Hebrejski korijeni dobivaju često španske veličanstvenog grada, u mom duhu po-
sufikse: mazalozu (sretan), mal mazalozu javljuju se sjećanja prohujalih vjekova i
(nesretan). Ženski rod formira se slično, sjećanja veoma tragična i puna uzdaha.”
npr. balabaj – balabaja (domaćin, doma- (Jevrejski glas, 14 – 3. april 1935)
ćica). Ove su inovacije karakteristične za
većinu sefardskih zajednica na Balkanu, U sljedećem nastavku:
naravno, i u slučaju sarajevskog džiđoa. “Specifičnosti jezika
bosanskih Sefarda”
82 18/10/2018 STAV
