Page 80 - STAV broj 189

KULTURA

i Grčke, i što je važnije Turske, došljake Ezra i Jehuda Ha-Levi bili su autori dva do danas ostalo samo nekoliko prezime-
Jevreje zvali su “Španjoli”, što je ustvari najstarija hardža i jevrejski pjesnici koji su na iz kojih bi se moglo naslutiti porije-
prijevod naziva kojim su ti Jevreji zvali živjeli krajem 11. vijeka. Zahvaljujući ovom klo tih Jevreja: Papo, Romano, Kolono-
sebe – Sefardi. To dolazi od riječi “Sefa- običaju da u pjesme na svom jeziku uba- mos itd. Te Jevreje neki filolozi nazivaju
rad” (zemlja na zapadu ili Španija). cuju romanske stihove, arapski i jevrejski “Romanioti”, što nije sasvim tačno. Kao
pjesnici sačuvali su i dragocjene podatke o što je poznato, Sefardi su, nakon izgona,
Sefardi su početkom 16. vijeka, po do- mozarapskom dijalektu, pošto sami Moza- bez obzira na dijalektne razlike, sačuva-
lasku u velike gradove Osmanske imperije rapi nisu ništa pisali na svom jeziku. (R. li tadašnji govorni pretklasični španski
– Carigrad, Solun, a potom i u ostale, Bitolj, Menéndez Pidal, El idioma espanol en sus jezik. O tome Kalmi Baruh piše: Jezik
Valona, Skoplje, Ruščuk itd. – formirali primeros tiempos, VI izdanje, Madrid 1964) koji se tada govorio u Španiji je pretkla-
grupe zemljaka koji su živjeli u “aljama- sični španski jezik sa svim fonetskim ele-
ma” (riječ dolazi od arapske riječi aldže- U to vrijeme počinju stvarati i pisci je- mentima, čija će evolucija u toku idućeg
maa – džemat) i prema španskim i portu- vrejskog porijekla, pa su te promjene osjet- vijeka označiti granicu između starog i
galskim pokrajinama iz kojih su došli. U ne i kod njih u gramatici, ali i u intonaciji modernog španskog jezika.
Carigradu je formirano devet sinagoga, a i psihologiji samog načina govora. Idiom
prema nekim navodima, i u Solunu je po- sefardskih Jevreja možemo smatrati uglav- Sefardi su preuzeli ovaj idiom i tokom
stojalo nekoliko sinagoga koje su se zvale nom jedinstvenim, ali nesumnjivo postoje vremena dodali mnoge elemente roman-
Cal Aragon, Cal Portugues, Cal Sevilla, Cal i neke regionalne, a naročito lokalne ra- skih i neromanskih jezika, prije svega he-
Castilla i Cal Leon. Ovo Cal znači sinagoga zlike. Te su razlike trajale relativno manje brejskog i turskog jezika, ali i ne samo ita-
(Beit Ha Kneset), a ne ulica od riječi calle, vremena nego u slučaju španskog jezika. lijanskog nego i riječi iz raznih italijanskih
ili kvart, kako tvrde neki autori. U Bitolju Bez obzira na više dijalekata španskih i dijalekata, posebno venecijanskog. Ovo iz
(Monastir) je postojala jedna “aragonska” portugalskih pokrajina iz kojih su Sefar- razloga što su neki Sefardi prije dolaska
i jedna “portugalska” sinagoga. di došli u Osmansku imperiju, stanje se na Balkan živjeli u Italiji, nakon izgona iz
relativno brzo promijenilo. Razlike koje Portugala od polovine 16. vijeka. Jasno je
Prije svakog razmatranja porijekla je- su bile dosta uočljive u samom govoru, da su ove pridošlice sačuvale tadašnji čisti
zika Sefarda, moramo poći od činjenice ali i intonaciji govora, postepeno su se iberijski govor. Poznati španski historičar
da on nosi karakteristike svog romanskog smanjivale. Odmah nakon toga su počeli i pasionirani putnik (inače katolički sve-
porijekla. Osim toga, jezik je asimilirao obratni procesi, tj. prilagođavanje i stapa- štenik) Goncalo de Illescas u svom djelu
promjenom akcenta i koristio sva sred- nje dijalekata i lokalnih varijanti. Jezik Historia Pontifical y Catolica piše: “Pređo-
stva romanike za pretvaranje mnogih rije- se uglavnom postepeno formirao. Važno še mnogi u Carigrad, Solun ili Saloniku,
či neromanskih jezika u romanske oblike. je napomenuti da su u mnogim pokraji- Kairo, Sjevernu Afriku. Ponijeli su odavde
Poznato je da je i sam španski jezik imao nama Osmanske imperije živjeli Jevreji naš jezik i sve vrijeme su ga s radošću ču-
najviše riječi latinskog porijekla. Trebalo mnogo prije dolaska Sefarda. Ti su Jevreji vali i koristili. Sigurno je da u gradovima
je mnogo vremena da se taj jezik poste- govorili razne jezike, većinom romanskog Solunu, Carigradu, Aleksandriji i Kairu,
peno oslobodi od toga i što više hispani- porijekla, kao i grčkog, ali manje. Novi kao i u drugim trgovačkim centrima, i u
zira, ali i ujedno nosi skoro sva obilježja došljaci su ih brzo sefardizirali, tako da je Veneciji ne kupuju i ne prodaju niti trguju
romanskog jezika, što se postiglo tokom na drugom jeziku osim na španskom. Ja
nekoliko vjekova. upoznah u Veneciji bogate Jevreje iz So-
luna koji su, iako mnogo mladi, govorili
Nesumnjiva je činjenica u jezičkom, kastiljanski bolje nego ja.”
ali i u socijalnom smislu, da španski je-
zik Jevreji nisu odmah prihvatili po do- Ovu konstataciju je iz spomenutog
lasku na Iberijsko poluostrvo s Arapima djela prvi citirao poznati filolog (inače
u 7. i 8. vijeku. Semiti – Jevreji i Arapi – jedan od najboljih poznavalaca života i
dugo su zadržali svoje jezike (hebrejski i jezika Sefarada) Kayserling. Ovaj je citat
arapski). U 11. i 12. vijeku počinje stvarni
proces asimilacije sa španskim jezikom,
a vrhunac toga dešavao se u 13. i 14, pa i
početkom 15. vijeka. Tada se formiranje
španskog jezika polako završava, ali neke
se jezičke promjene i dalje nastavljaju.

U vezi s nastankom najstarijih teksto-
va španskog jezika skoro je zanemarena či-
njenica da su oni nastali na jugu Španije i
da pripadaju mozarapskom dijalektu. To
su hardže (jarchas, jaryas), ustvari kratke
romanske pjesmice ubačene u duže tek-
stove na arapskom i hebrejskom (koje su
se zvale muwaššahas ili zéjeles). Moše ben

Važno je napomenuti da su u mnogim pokrajinama Osmanske
imperije živjeli Jevreji mnogo prije dolaska Sefarda. Ti su Jevreji
govorili razne jezike, većinom romanskog porijekla, kao i grčkog,
ali manje. Novi došljaci su ih brzo sefardizirali, tako da je do
danas ostalo samo nekoliko prezimena iz kojih bi se moglo
naslutiti porijeklo tih Jevreja: Papo, Romano, Kolonomos itd.

80 18/10/2018 STAV