Page 61 - ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ

Ш.И. МУСТАфАКУЛОВ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ 1 - Б О Б
НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
тушунмоқ лозим. Инвестицион потенциал корхона фаолиятининг са- ятига боғлиқдир. Ўз навбатида, хатарларни ўлчаш ноаниқликнинг ўзини
марадорлиги эмас, балки унинг имкониятларини белгиловчи инвестиция ҳам аниқлашни талаб этади.
ресурслари демакдир. Жаҳон амалиётида мазкур хатарларни баҳолаш учун кўплаб усул ва
«инвестицион сиғим» категориясининг иккинчи ва учинчи талқини моделлар мавжуд. Масалан, «эски танишувлар», «катта турлар», «де-
аҳамиятга молик. Чунки бу йўналишлар турли инвестицион сиғимларни льфий башоратчиси», PSSI, Ecological Approach, ASPRO/SPAIR, ESP
англатади: биринчиси потенциал инвестицион сиғимни англатса, иккин- усуллари, и.вальтер модели, в.Тихомиров модели, Prince-модели ва
чиси эса хақиқий инвестицион сиғим маъносида келади. бошқалар шулар жумласидандир.
Хўжалик субъектининг потенциал инвестицион сиғими инвестици- шу ўринда асосий рейтинг агентликлари ва улар томонидан қўл-
он ресурсларнинг кўламини белгилайди. Хўжалик субъектининг реал, ланилаётган мамлакат хатарини баҳолаш услубиятини кўриб чиқамиз.
хақиқий инвестицион сиғими, унинг мавжуд ресурслардан максимал на- Bank of America World Information Services. Bank of America 10 та
тижа олиш, инвестицион потенциални амалга ошира олиш қобилияти, иқтисодий кўрсаткич асосида 80 та давлат учун мамлакат хатари дара-
демакдир. жасини баҳолайди. Ҳар бир индикатор бўйича баҳолаш ҳамда якуний
Ҳақиқий инвестицион сиғим корхона фаолиятининг самарадорлиги- баҳолаш (барча кўрсаткичлар бўйича ўртача ҳисобланган миқдори) 1 дан
ни кўрсатувчи жиҳат бўлиб, корхонанинг рақобатбардошлигини белги- (қийинчилик даражаси паст бўлган) 80 гача (энг кўп муаммолар) тебра-
лайди. Хўжалик субъектининг инвестицион потенциали ва инвестицион нади. Bank of America ўз мижозларига жорий йилда мамлакат хатарини
сиғими инвестиция жалб этиш қобилиятининг икки ташкил этуви эле- баҳолашнинг охирги 4 йиллик ҳолатини баҳолашни ҳамда 5 йиллик про-
ментидир. гноз юзасидан ўз хизматини таклиф этади. 1
Ҳар қандай лойиҳани муваффақиятли амалга ошириш учун инвес- Business Environment Risk Intelligence (BERI) S.A. Мазкур услу-
тицион ресурслар зарур бўлади. Лекин унинг ўзи етарли эмас. кор- биятда (50 та давлат учун мўлжалланган услубият) мамлакат хатарини
хона зарур инвестицион ресурсларга эга бўлиш билан бирга, улар- баҳолаш ўртача арифметик ҳисобланган учта кўрсаткич – сиёсий ха-
дан самарали фойдалана олиши ҳам лозим. Зеро, ҳар қандай бизнесда тар (10 та сиёсий ва ижтимоий ўзгарувчан кўрсаткичларни баҳолаш),
биринчи вазифа мавжуд ресурслардан унумли фойдалана олишдан операцион хатар (15 та иқтисодий, молиявий ва таркибий ўзгарувчан
иборатдир. кўрсаткичларни экспертлар ёрдамида баҳолаш) ва R-омилга (мавжуд
Мамлакат ва унинг ҳудудларида хатарларни баҳолаш моделлари
ва усуллари таҳлили. Ривожланаётган бозорларда инвестор мамлакатда- қонунчилик тизими, валюта курси, валюта захиралари ва ташқи қарзни
баҳолаш) асосланган.
ги сиёсий ҳолатнинг нотурғунлиги, ташқи низолар, коррупция, фуқаролик
уруши ва тартибсизликлар, айирбошлаш курсидаги нобарқарорлик, ин- Қўлланилаётган BERI шкаласидаги хатарнинг энг кичик миқдори 100
фляция, хусусий сармояга оид турли хил мажбуриятларни бажармаслик га тўғри келади, энг юқори миқдори эса – 0 га тенг. Хатар даражасининг
2
ва (ёки) уни ноқонуний экспроприация қилиш (мажбурий тарзда тортиб прогнози 1 ва 5 йилга мўлжаллаб амалга оширилади.
олиш) ҳамда бошқа ҳолатларга дуч келиши мумкин. шу боисдан ҳам Control Risks Group (CRG). CRG томонидан олиб борилаётган сиё-
ривожланаётган бозорларда ишларни муваффақиятли олиб бориш учун сий хатарни ҳисоблаш ишлари (ушбу ҳисоблар 118 та давлат бўйича
барча ҳолатларни инобатга олиш лозим ҳисобланади. Ушбу мақсадда ил- амалга оширилади) учта кўрсаткични баҳолашга асосланган. Эксперт
мий муомалага «мамлакат хатари» деган тушунча киритилган. хулосалари асосида хатарнинг якуний миқдори қуйидаги кўрсаткичлар
Хатарнинг тавсифи турлича бўлиши ва у ўзининг асосида ётган омил- ўртасида тебраниши мумкин: «ўта кичик», «кичик», «ўртача», «юқори»,
лар (сиёсий, иқтисодий, молиявий, ижтимоий ва бошқалар) билан белги- «ўта юқори». Прогнозлаштириш воқеалар ривожининг турли сценари-
3
ланиши мумкин. яларини тузишдан иборат.
Хатарни самарали бошқариш бир вақтнинг ўзида бир қатор концеп-
туал ва амалий муаммоларни ечишни ҳам талаб этади. авваламбор, у 1 2 https://www.bankofamerica.com/
http://www.beri.com/Publications/BRS.aspx
сифат жиҳатидан турли бўлган хатарларни миқдорий ифодалаш имкони- 3 https://www.controlrisks.com/en/services

0 1