Page 64 - ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ
P. 64
Ш.И. МУСТАфАКУЛОВ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИНГ 1 - Б О Б
НАЗАРИЙ, МЕТОДОЛОГИК ВА АМАЛИЙ ТАЛҚИНИ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Мамлакат хатарини баҳолаш бўйича бошқа услубиятлар ҳам мав- нинг қийинлиги; мамлакат хатарининг даражасига сезиларли даражада
жуд. Булар, масалан, S.J. Rundt & Associates Inc., Institute of Management таъсир кўрсатиши мумкин бўлган сифат омиллари ҳисобга олинмас-
Development (IMD), PricewaterhouseCoopers, Dun & Bradstreet ва лиги; якуний рейтингда омилли салмоқларнинг рад этилиши туфайли
бошқалар томонидан ишлаб чиқилган услубиятлар. асосий рейтинг пасаяди.
хизматлари ўртасидаги фарқлар, ўз моҳиятига кўра, хатар индекси- • Мамлакат хатарини баҳолаш бўйича эконометрик усуллар.
нинг асосий таркибий қисмлари учун ахборот манбаси (миқдорий/си- Мазкур усул муайян даражада олдинги усулларнинг айрим муаммола-
фат) ҳамда хатар индексининг турларига (тартибли/скаляр) бўлинади рини ҳал этишга имкон беради. Унинг ёрдамида амалга оширилаётган
1
(2-илова). хатарни прогнозлаштириш негизида бир қатор иқтисодий кўрсаткичлар
сифатли баҳолаш усуллари. Хатар миқдорига таъсир кўрсатувчи келгуси тенденцияларни баҳолашни амалга ошириш учун асос сифатида
омилларни ҳисоблаш усули асосини экспертларнинг хулосалари таш- хизмат қилиши мумкин. шу билан бир қаторда, статистикада ҳисобга
кил этади. Мазкур баҳолашнинг субъективлиги олинадиган натижалар- олинмайдиган, аммо хатарни баҳолаш учун кўпинча катта аҳамиятга эга
нинг ҳаққонийлигини пасайтиради. Мазкур усулларнинг қўлланилиши бўлган сифатли омиллар (сиёсий, ижтимоий-маънавий ҳолатлар ва ҳ.к.)
нафақат баҳоланаётган мамлакатдаги ҳолатни яхши биладиган, балки ўрганилмай қолмоқда.
тадқиқот мақсадларини аниқ тасаввур қиладиган тажрибали экспертлар Зеро, эконометрик ёндашув юқори даражада объектив ёндашув сифа-
гуруҳини жалб этган ҳолдагина ўз самарасини беради. тида намоён бўлса-да, энг самарали, камчиликлардан холи бўлган усул
Таҳлил натижаларининг ишончлилик даражасини янада оширишни бу мамлакат хатарини баҳолаш бўйича миқдорий ва сифатли усулларни
баҳоланаётган омилларни миқдорий таркиблаш, яъни уларни тизим- биргаликда қўллашга асосланган таҳлил тизимидир.
лаштириш йўли билан таъминлаш мумкин. Бу эса рейтинглар асосида Мамлакат хатарини баҳолаш бўйича аралаш усуллар. Ҳам миқ-
тадқиқ этилаётган давлатларни гуруҳларга бўлиш имконини беради, дорий, ҳам сифатли ахборотдан фойдаланиш асосида тузилган модел-
бироқ гуруҳлар ичида хатар даражасини янада чуқур баҳолаш ишлари ларда аввал:
қийин кечади.
Миқдорий баҳолаш усуллари. • сонли мутлақ ва нисбий кўрсаткичлар (бунда ўзгарувчан кўрсат-
• Мамлакат хатарларининг каталогини тузиш. Мазкур усулни кичларнинг салмоғини аниқлаш учун статистик-эконометрика
мамлакатнинг статистик маълумотлари асосида амалга оширишда ха- таҳлилидан фойдаланилади);
тарни баҳолашга ва мамлакат ривожига таъсир кўрсатадиган энг муҳим • сифатли кўрсаткичлар (масалан, ижтимоий-сиёсий ривожланти-
кўрсаткичлар – хатарнинг омиллари саралаб олинади. R – хатарнинг на- риш)ни эксперт баҳолаш (ўзгарувчан кўрсаткичларнинг салмоғи
тижавий миқдори – кўп омилли функция бўлиб, у, умуман олганда, ино- ҳам эксперт баҳолаш билан ҳисобланади) асосида мамлакатнинг
батга олинадиган омилларнинг миқдорларига боғлиқ (xi – i омилнинг рейтинг индекслари тузилади. Ҳосил бўлган натижалар якуний
миқдорлари йиғиндиси): индексга келтирилади, уларнинг миқдори одатда 1 дан 99 гача
тебранади.
R = R(x , x , x , ... x ) = R(x ) (1.9.) Мамлакат хатарини статистик баҳолаш бўйича таркибий-сифат-
2
1
3
n
i
i = 1... n, бу ерда омиллар сифатида фақат объектив сонли миқдорларга ли (омилли) баҳолаш. Ушбу усул хатарнинг иккита тавсифини эксперт
(одатда иқтисодий кўрсаткичлар) эга бўлган омиллар ёки хатарни тадқиқ этишга асосланган, яъни зарарларнинг пайдо бўлиш эҳтимоли ва
ҳисоблаш учун қиймат кўринишида ифодаланган хатарни баҳолаш унинг миқдори, бошқача қилиб айтганда, хатарлар, воқеалар у ёки бу
(миқдорий ва сифатли баҳолаш) усуллари қўлланилади. сценарий бўйича ривожланиш эҳтимоллигига кўра ўлчанади.
Мазкур усулни қўллаш самарадорлиги: уларнинг оддий экстраполяция Юқорида санаб ўтилган хатарни баҳолаш усулларининг ҳар бири
йўли билан мамлакат хатари миқдори ўзгаришини прогнозлаштириш- ўзининг афзаллик ва камчиликларига эга, албатта. Миқдорий ифоданинг
қолган усулларга нисбатан энг асосий афзаллик томони шундаки, у омил
1 http://www.standardandpoors.com/en_US/web/guest/ratings/ratings-criteria ёки ўзгарувчан кўрсаткичларни оператив ҳолда кўриб чиқиш ва ўзаро
