Page 155 - เสด็จสู่แดนสรวง
P. 155
เมื่อพระมหําอุปรําชทิวงคตไม่ปรํากฏกํารโกนผมทั้งแผ่นดิน นอกจํากนี้ ยังชวนให้นึกได้ว่ํา พระเกียรติยศของพระองค์เสมอเท่ําพระมหํากษัตริย์ ท้ังนี้เพรําะในพระรําชพงศําวดํารบ่อยคร้ัง ท่ีจะออกพระนํามพระเจ้ําอยู่หัวรัชกําลที่ ๑ และสมเด็จกรมพระรําชวังบวรว่ํา พระเจ้ําอยู่หัวทั้ง สองพระองค์
แม้ว่ําสมเด็จกรมพระรําชวังบวรมหําเสนํานุรักษ์ทิวงคต ในพระรําชพงศําวดํารระบุว่ํา โกนผมทั้งแผ่นดิน (เจ้ําพระยําทิพํากรวงศ์ ๒๕๔๘: ๖๘) แต่สมเด็จฯ กรมพระยําดํารงรําชํานุภําพ ทรงอ้ํางถึงสํารตรําที่สมุหกลําโหมส่งถึงกรมกํารเมืองนครศรีธรรมรําชว่ํา ครั้งสมเด็จกรมพระรําชวัง บวรรัชกําลก่อนทิวงคตทรงมีพระบรมรําชโองกํารให้พระรําชวงศ์ ข้ําทูลละอองทั้งฝ่ํายกลําโหมและ พลเรือนในพระรําชวังหลวงและวังบวร เจ้ําเมืองกรมกํารอําณําประชํารําษฎร์โกนผม แต่ในสมเด็จ กรมพระรําชวงั บวรพระองคท์ รงโปรดเกลํา้ ฯ ใหพ้ ระเจํา้ ลกู เธอ หลํานเธอ และขํา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบําท บุตรภรรยําข้ําใช้ในเรือนทํางฝ่ํายกรมพระรําชวังบวรโกนเท่ําน้ัน (เจ้ําพระยําทิพํากรวงศ์ ๒๕๓๓: ๑๒๔-๑๒๕)
ครั้งรัชกําลที่ ๓ เมื่อสมเด็จกรมพระรําชวังบวรศักดิพลเสพทิวงคต โปรดให้โกนผมเฉพําะ ข้ําในกรมเท่ําน้ัน (เจ้ําพระยําทิพํากรวงศ์ ๒๕๓๘: ๔๘) แม้พระบําทสมเด็จพระปิ่นเกล้ําเจ้ําอยู่หัว ซึ่งในครําวพระรําชพิธีบวรรําชําภิเษกมีขั้นตอนคล้ํายคลึงกับพระรําชพิธีบรมรําชําภิเษกก็ตําม แตเ่ มอื่ เสดจ็ สวรรคตไดม้ กี ํารออกหมํายใหข้ ํา้ รําชกํารวงั หนํา้ และขํา้ ในกรมใหโ้ กนศรี ษะแตฝ่ ํา่ ยเดยี ว (เจ้ําพระยําทิพํากรวงศ์ ๒๕๐๗: ๑๗๗) และในครําวสมเด็จกรมพระรําชวังบวรวิชัยชําญทิวงคต ปรํากฏว่ํา พระโอรสธิดําในกรมพระรําชวังบวรโกนผมเช่นกัน (สมเด็จพระบรมโอรสําธิรําชเจ้ําฟ้ํา มหําวชิรุณหิศ ๒๕๕๓: ๙๗)
โกนผมทั้งแผ่นดินกับแนวคิดรัฐนาฏกรรม
แม้ว่ํากํารโกนผมท้ังแผ่นดินเป็นเร่ืองที่รําชสํานักจําเป็นที่จะต้องปฏิบัติ ทั้งนี้เพรําะเป็น กํารตรวจสอบควํามจงรกั ภกั ดี แตใ่ นขณะเดยี วกนั กไ็ มค่ วรลมื เรอื่ งแนวคดิ “รฐั นําฏกรรม” (Theatrical State) ของคลฟิ ฟอรด์ เกยี รตซิ ์ (Cli ord Geertz) นกั วชิ ํากํารดํา้ นมํานษุ ยวทิ ยํา เปน็ ผเู้ สนอแนวคดิ นี้ ขนึ้ มํา กลํา่ วโดยสรปุ แนวคดิ นอี้ ธบิ ํายวํา่ กษตั รยิ ค์ วบคมุ รฐั และรําษฎรผํา่ นกํารละครทเี่ รยี กวํา่ พธิ กี รรม ซึ่งเป็นระบบสัญลักษณ์เชิงอํานําจ ละครฉํากใหญ่นี้มีพระรําชําเป็นตัวเอกขุนนํางและไพร่เป็นผู้เล่น ผู้เล่นเองก็อยู่ในสภําวะผู้ชม ซึ่งต้องอยู่ในกฎในระเบียบและจํารีตประเพณีต่ํางๆ ซ่ึงท้ังหมดก็เพ่ือ ย้ําให้เห็นสภําวะท่ีแตกต่ํางของผู้เข้ําร่วมพิธีคือ พระวงศ์ ขุนนําง และไพร่ฟ้ํา อีกทั้งยังมีจักรวําล ที่จําลองตํามควํามเชื่อทํางศําสนําเพื่อย้ําถึงอํานําจแบบเทวะของพระรําชํา (Geertz 1980)
ดงั นนั้ ภํายใตโ้ รงละครขนําดใหญน่ เี้ อง งํานพระรําชพธิ พี ระบรมศพ คอื พนื้ ทขี่ องกํารแสดง อํานําจแบบหน่ึง ที่ทําให้ขุนนํางท่ีเป็นไพร่ในสังกัดจะต้องโกนผมหรือแต่งกํายไว้ทุกข์ เพื่อเป็น ส่วนหน่ึงของละครแห่งอํานําจ อย่ํางไรก็ตําม ไพร่ฟ้ําที่มีควํามรู้สึกร่วมกับนําฏกรรมฉํากใหญ่ ท่ีรําชสํานักจัดขึ้นก็น่ําท่ีจะขึ้นกับวงพ้ืนที่ของไพร่ผู้นั้นว่ําอยู่ใกล้รําชธํานีมํากน้อยเพียงใดด้วย
๖
ศิลปะ ประเพณี และความเชื่อในงานพระบรมศพและพระเมรุมาศ ๑53
เสด็จสู่แดนสรวง
