Page 40 - Gramatyka dla praktyka III wersja flipbook 2024

GRAMATYKA DLA PRAKTYKA
OKREŚLENIA ORZECZENIA I REKCJA
OKREŚLENIA ORZECZENIA I REKCJA

Okolicznik i dopełnienie to części zdania, które określają orzeczenie. Mogą być wyrażone różnymi częściami mowy:
rzeczownikiem, przysłówkiem, zaimkiem przysłownym, wyrażeniem przyimkowym lub czasownikiem w bezokoliczniku.

OKOLICZNIK

1. Okolicznik informuje o okolicznościach opisywanej czynności.
Wieczorem idę do restauracji. – Kiedy?
Sprzątałam dwie godziny. – Jak długo?
Od miesiąca nie jem mięsa. – Od kiedy?
Tutaj mieszkam. – Gdzie?
Halina wraca z koncertu. – Skąd?
Pięknie śpiewasz. – Jak?
Modelka porusza się z gracją. – W jaki sposób?
Płaczę z bólu. – Dlaczego?
Marian pojechał po papierosy. – Po co?
Zainwestowała dwa miliony. – Jak dużo? / Ile?
2. Okoliczniki są najczęściej wyrażone nieodmienną częścią mowy (przysłówkiem albo zaimkiem przysłownym), np. Karol świetnie
gra na gitarze. Tam stoi nasz dom.
3. Rzeczownik, który jest częścią wyrażenia przyimkowego w funkcji okolicznika, przyjmuje formę narzuconą przez przyimek,
t e o r i a 4. po mleko. W środę zaczynam pracę.
np. Spotykamy się po południu. O szóstej zaczyna się mecz. Właśnie weszliśmy do sklepu. Zaprosił cię na kawę? Marlena wyszła
Okolicznik wyrażony rzeczownikiem, który jest określeniem czasu, może występować w narzędniku, np. Nocą świecą gwiazdy.
Wrócili wieczorem. Latem jest gorąco. Wiosną czasami pada śnieg. Rzadko podróżujemy zimą.

DOPEŁNIENIE
1. Dopełnienie informuje o przedmiocie czynności. Odpowiada na pytania przypadków zależnych:

Nie znamy tego lekarza. Potrzebujemy więcej pieniędzy. dopełniacz – kogo? czego?

Nie odpowiedziałam profesorowi na pytanie. Daj babci buziaka. celownik – komu? czemu?
Lubimy tę znaną aktorkę. Na śniadanie jemy jajecznicę. biernik – kogo? co?

Byliśmy w operze z rodzicami. Interesuję się sportem. narzędnik – (z) kim? (z) czym?
Często o tobie myślę. Politycy dyskutują o budżecie. miejscownik – (o) kim? (o) czym?

2. Dopełnienie przyjmuje formę gramatyczną narzuconą przez czasownik lub przyimek (więcej informacji w punkcie REKCJA
CZASOWNIKA).
POZYCJA DOPEŁNIENIA I OKOLICZNIKA W ZDANIU

1. Zdanie może zawierać kilka okoliczników i dopełnień. Pozycja dopełnienia i okolicznika w zdaniu nie jest ściśle określona:
W poniedziałek Magda szybko zjadła śniadanie w kuchni.
W poniedziałek Magda szybko zjadła w kuchni śniadanie.
Magda szybko zjadła śniadanie w kuchni w poniedziałek.
Śniadanie w poniedziałek Magda zjadła szybko w kuchni.
Magda szybko zjadła w poniedziałek śniadanie w kuchni.
W kuchni Magda szybko zjadła śniadanie w poniedziałek.
Kiedy czytamy lub wypowiadamy zdanie, z reguły podkreślamy tonem głosu element zdania, który jest w danej sytuacji kluczowy.
2. Dopełnienie zazwyczaj znajduje się po orzeczeniu, np. Roman spotkał się z Markiem. Kupiłam bułki w piekarni. Okolicznik najczęściej
znajduje się przed orzeczeniem albo po nim, np. Szybko nauczyłeś się tego języka. Pojechaliśmy do lasu.
3. W celu podkreślenia wagi danej informacji okolicznik i dopełnienie możemy umieścić przed orzeczeniem, np. Matce kupiłem
kwiaty. Mimo choroby przyszedł do pracy. Na przystanku nikt nie czekał.
4. Określenia czasu zazwyczaj znajdują się na początku lub na końcu zdania np. W styczniu jedziemy do Krakowa. Do Krakowa
jedziemy w styczniu. Jeśli jest podmiot wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem, to określenie czasu może również znajdować
się bezpośrednio po podmiocie, np. Maria w lutym zaczyna pracę. Oni od wtorku są na urlopie.
5. Jeśli okolicznik lub dopełnienie występuje w formie wyrażenia przyimkowego, między przyimkiem a rzeczownikiem może
pojawić się jedynie przydawka, np. Poszedł po mocne papierosy. Spotkałam się z moją dawną przyjaciółką. Poza tym wyjątkiem
wyrażenia przyimkowego nie można rozdzielać.
38