Page 38 - Кыргызстан тарыхы 11 - кл
P. 38
519 мин ири мүйүздүү мал, 2,5 млн кой жана эчки, 708 миң
жылкы жана 27 миң чочко болгон. Бул малдын көбү феодалдар- | ДОКУМЕНТТҮҮ МАТЕРИАЛ
га тиешелүү болгон. Алсак, Пишпек жана Пржевальск уездде-
ринде 1913-ж. кедейлерге малдын 11, орто чарбаларга - 55,5, Ф ергана област ынын аскер-губернат оруна М аргалаң уезди-
нин И чкилик болуш т угунун Кож о-Арык кыш т агынын т ургун-
ал эми бай-манаптарга - 33,5 проценти туура келген. Келгин
дыйкандар менен байланышуунун натыйжасында малды короо- дары ны н ары зы нан (1889-ж .)
«Өткөн жылдын июль айында биздин болуш болуп эски маргалаң-
лордо багуу, алар үчүн тоют даярдоо, ветеринариялык жол ме- |дык Молдо Тане дайындалган. Ал бийликке келери менен эле бизден
нен дарылоо, малдын породаларын жакшыртуу иштери жүргү- бирден кой, 100 боодон беде, жем үчүн арпа жана 5 сомдон акча талал
зүлө баштаган. 1913-ж. Кыргызстанда 8 ветеринардык участок кылган. Бир аз отпой эле ал бизден Мин-Добого жиберем деп буудай,
иштеп, 6 фельдшер жана 6 санитар эмгектенген. 40 сом акча чогултууну буюрду. Коп отпой жогорку жактагы началь-
иктин буйругу деп ар бирибизден 16 пуддан эгин алды... Ал өзүнө ;
эки боз үй тикти, бул үчүн бизден 60 сомдон жыйнап алды. Жайында
мал жайганыбыз үчүн бизден 40 сомдон дагы алды.
Падышачылыктын Кыргыздар орус мамлекетине каратыл- Бизде аскердик пост турган кезде ал үчүн 20 пуд арпа, 200 боо
салык саясаты гандан кийин адегенде Кокон хандыгына чөп, 3 пуд шак, 5 сомго отун жеткирдик. Бул продуктулар үчүн
төлөгөн салыктар сыяктуу салыктарды төлөп акчаны болуш өзү алды. Анын эки жигитине жылына 40 сом
турган. Кийинчерээк салык алуу жергиликтүү шарттарга жара- төлөйбүз».
ша кайрадан иштелип чыккан. Бул боюнча көчмөн мал чарба-
чылыгы менен кесип кылган кыргыздар түтүн башына 2 сом 75
тыйындан салык төлөөгө милдеттендирилген. Жер мамлекетти- Жергиликтүү карапайым калктын падышачылыктын коло-
ки деп эсептелгендиктен, жайылган койдун туягынан 3 тыйын, низатордук саясатынан көргөн кордугу, жергиликтүү байлар-
жылкыдан - 30, төөдөн- 50 тыйын салык алынган. 1882-ж. са- дын жана манаптардын эзүүсүнүн аларга кошумча болушу -
лыктын көлөмү өсүп туруп, дүйнөлүк биринчи согуштун учурун- эзилген элдин нааразычылыгынын өсүшүнө түрткү болгон.
да 15 сомго чейин көбөйгөн. _ „ Кыргызстанга көчүп келген орус, украин,
Отурукташкан калк салыктын эки түрүн төлөгөн. Эгин аянт- 111>Ш КЯНЧТ>Т.ТП»ТК.
уйгур, дунган ж. б. элдердин дыйканчылык бо-
тарынан хараж салыгы алынып, бак-дарак, мөмө-жемиш тигил- юнча бай тажрыйбаларынын таасири менен кыргыздардын дый-
ген, жашылча өстүрүлгөн жерлерге танаптык (танап - аянтты
өлчөөнүн бирдиги) салык салынып турган. Хараж түшүмдүн 10 канчылыгына айрым өзгөрүштөр кире баштайт. Кыргыздарда
пайызына барабар болуп, натуралай төлөнгөн. 1886-ж. танап- көбүнчө кедей-кембагалдар дыйканчылык менен күн көрүүгө өтө
тык салык салуу тартибине өзгөртүүлөр киргизилет. Бул бо- баштаган. Дыйканчылыкта буудай, арпа, сулу, таруу ж. б. дан
юнча танаптык салык оброк салыгы делип аталып, жердин эгиндери, өсүмдүктөр эгилген. Кыргызстандын түштүгүндө бол-
со пахта, тамеки, күрүч жана жаш ылча-жемиш тин түрлөрү
иштетилген же иштетилбегенине карабастан, айдоо аянттары-
өстүрүлгөн.
нын бардыгынан салык алынган. Мындан падыша өкмөтү кый-
Капиталисттик рынок мамилелеринин киргизилиши менен
ла көп пайда таба баштаган. Падыша өкмөтүнүн алык-салык Кыргызстандын айрым райондорунда кыргыз дыйкандары өз
саясаты калктын турмушун оорлотуп, жакырлануусун ого бе- муктаждыктары үчүн гана эмес, базарга сатуу үчүн да дан эгин-
тер күчөткөн.
Падышалык өкмөттүн салыгынан тышкары жергиликтүү дерин, жашылча-жемиштерди, мөмө-дарактарды өстүрүп, бал
бай-манаптар патриархалдык-феодалдык салтка ылайыктап аарыларын бага башташкан. Бирок соода дыйканчылыгынын
карапайым букарадан мал жайгандыгы үчүн - чөп ооз, манап- бул түрлөрү, орус, украин, өзбек, дуңган калктарында көбүрөөк
өнүккөн. Кыргызстандын түштүгүндө дыйканчылыктын маа-
тарды сыйлоо үчүн - чыгым, мал жана эгин түрүндө - журтчу-
нилүү тармагы пахтачылык болуп, пахта товар катары өндүрүлө
лук, феодалдын тамак-ашы үчүн - союш, байдын жеринен мал
баштаган. Түштүк Кыргызстандагы Нойгут-Кыпчак, Найман,
айдап өткөндүгү үчүн - т уяк пул, бай-манаптардын аш-тойло-
Багыш, Баястан, Ак-Буура жана Ноокат болуштуктарында эгин
рун өткөрүш үчүн - кошумча ж. б. салыктын түрлөрүн чогул-
сатуу үчүн атайын өстүрүлө баштаган.
тушкан. Жергиликтүү чиновниктердин элден пара алышы адат-
XIX к. экинчи жарымынан тарта өзгөчө Фергана областын-
тагы көрүнүш болуп калган.
да кыргыздар толук же жарым-жартылай отурукташа башта-
www.trk.kg
3 6
3 7
