Page 39 - Кыргызстан тарыхы 11 - кл
P. 39
ган. 1917-ж. карата Фергана областындагы 362 миң кыргыз- 1913-ж. Кыргызстандын азыркы аймагында фабрика-завод
дын, 206 миңи отурукташкан же жарым отурукташкан тур- | ибиндеги ЗОдан ашык ишканалар иштеген. Окумуштуулар-
мушка өтүшкөн. Кыргызстандын түндүгүндө болсо XX к. ба- И.111 пикири боюнча 30 жылдын ичинде (1883-1913-жж.) эки-
шында 70тей гана кыргыз кыштагы болгон. Орус менен украин- дги, үчтөн жалданма жумушчулары бар майда ишканаларды
дердин кыштактары ЮОдөн ашкан. Булардан тышкары 5 не- ктикондо алардын саны 165тен 569га көбөйгөн. Бирок Кыр-
мис, 3 дунган кыш тактары болгон. Түштүк Кыргызстандын I ыастандын өнөр жайы өтө начар өнүккөн. Өнөр жай продукция-
кыргыз кыштактарында негизинен 500дөн, айрым чоң кыш- >и ■ I > ы коомдук жалпы продукциялардын 5 процентке жакынын
тактарда 1-2 миңдей адам жашаган. Ал эми Түндүк Кыргыз- тү;|үп, анда калктын 0,3 проценти гана эмгектенген. Өнөр жай-
стандагы кыргыздар жашаган кыштактардагы адамдардын саны д 1.1 н өнүгүшү колониялык мүнөздө болуп, негизинен айыл чарба
100-200дөн ашкан эмес. иродуктуларын кайра иштетип, чийки зат өндүрүү, пайдалуу
Көчүп келген дыйкандар жергиликтүү элден сугат жерле- ишдерди казуу менен гана чектелген.
рин өздөштүрүүнү, каналдарды жана арыктарды казууну, жа- Мурдагы Кокон хандыгынын чептеринин урандыларына
йытты пайдаланууну үйрөнүшкөн. Байлардын жана кулактар- жшсын жерлерде негизделген аскердик-администрациялык бор-
дын чарбаларында темир соколор, тырмоолор, чалгылар ж. б. борлор кийинчерээк Токмок, Пишпек, Каракол сыяктуу ка-
пайда боло баштаган. 1913-ж. Кыргызстанда 23,9 миң ат соко, дпмкидей шаарларга айланган. Бул шаарлар өздөрү турган чөл-
172,2 миң буурусун, 89,7 миң темир жана жыгач тиштүү тыр- Ивмдүн саясий, маданий, өнөр жай жана соода борборлору ката-
моолор, 16 сеялка, 189 чөп чапкыч жана 4479 эгин бастыруучу Iн.1 жылдан-жылга өсө берген. Түштүк Кыргызстанда болсо Ош,
молотилка болгон. Темир техникалар пайда болгон менен жер < Ь гон жана Жалал-Абад шаарлары тез темп менен өнүгө башта-
негизинен кол эмгеги менен иштетилген. Айдоо аянттарына пш. Чүйдөгү эң ири шаар Пишпекте XIX к. аягында 6,6 миң
жер семирткичтер колдонулган эмес. Жер үстүртөдөн гана ай- йдим жашаган.
далгандыктан, талааларды отоо чөптөр басып эгиндин өсүшүнө Ошентип, XIX к. аягында Россияда капитализмдин тездик
тоскоолдук кылган. Жерди которуштуруп айдоо болбогондук- мгнен өнүгүшүнө байланыштуу Кыргызстан дыйкандарды көчүрө
тан, айдоо аянттары арыктаган. турган чөлкөмгө, орустун жаны буржуазиясы үчүн арзан чийки
11111'тарды алуунун булагына, өнөр жай товарларын сатуучу ры-
Цокко айланган. Ж аңы түзүлгөн өндүрүштүк мамилелерге ыла-
Өнөр жайдын абалы XIX к. аягы — XX к. башында Кыр-
гызстанда өнөр жайдын аз-аздан калып- йык кыргыздар товардык-акча мамилелерине акырындап көнө
танып өнүгө баштагандыгы байкалган. Кыргыздарда мал чарба- блштаган. Бул кыргыз элинде кылымдап калыптанган нату-
сынын жана дыйканчылыктын продукцияларын үй шартында рплдык чарбанын бузулушуна өбөлгө түзгөн. Бирок ошол мез-
иштетүү иши күч алган. Эгерде мурда андагы даярдалган буюм- ГИЛДе өнөр жайдагы жаны өзгөрүүлөргө, товардык-акча мамиле-
дар өзүлөрүнүн керектөөлөрү менен гана чектелип келсе, эми Лорине кыргыздардын көпчүлүгү тартыла элек эле.
алар сатуу үчүн даярдала баштайт.
XIX к. аягында майда товардык кол өнөрчүлүк менен катар Калктын социал- Кыргызстан Россияга каратылгандан
майда шаарчаларда чакан жеке капиталисттик кайра иштетүү дык түзүлүшү кийин экономикадагы өзгөрүштөр Кыргыз-
ишканалары пайда болгон. Аларга негизинен орус, украин, өзбек стандын калкынын социалдык түзүлүшүнө
көпөстөрү ээлик кылышкан. Айрым тегирмендерге, май чыга- 1п озгөрүүлөрдү киргизген. Коомдогу ээлеген орду, өндүрүш ка-
руучу чакан ишканаларга кыргыздар да ээ боло баштаган. рижаттарына карата мамилелери боюнча калк феодалдар - бай-
XIX к. 90-ж. башынан баштап Кыргызстандын түштүгүндө ппр, манаптар жана букара - эмгекчи эл болуп эки чоң социал-
көмүр жана нефть кендерин изилдөө жана иштетүү жанданып, дык топторго бөлүнгөн.
1898-ж. Кыргызстандын тоо-кен өнөр жайынын башаты болгон Ири байлар, манаптар колониялык бийликтин таянычы ка-
Кызыл-Кыя көмүр кени казыла баштаган. Көмүр, нефть кенде- пфы орус администрациясына тартылып, алар болуш, старчын,
ри бөлөк чөлкөмдөрдө да ачылып, аз-аздан ишке киргизилген. п11 м кызматтарына ээ болушкан. Падышачылыкка эмгек си-
Бирок өндүргүч күчтөрдүн жоктугу, алардагы эмгек шарттары- ипрген чоң манаптарга өкмөт аскердик чиндерди, ар кандай
нын татаалдыгы, төлөнгөн акынын аздыгы бул тармакты өнүк- гмйлыктарды ыйгарып турган. Бийлер, аткаминерлер жана
түрүүгө мүмкүндүк берген эмес. М олдолор да эзүүчү таптын катарына киришкен.
www.trk.kg
3 8 3 9
