Page 7 - Кыргызстан тарыхы 11 - кл
P. 7
ган эл аралык татаал маселеде Англия менен Россиянын кы- ры) курулган. Ал жерде аскер гарнизону жайгашып, Улуу Жүзгө
зыкчылыктары тирешип турган. Россиянын Сибирь, Казакстан- көзөмөлдүк кылуучу пристав турган. Бул чеп Кокондун Казак-
дын талаалары аркылуу улам төмөндөп түшүп келе жатышы станга кетүүчү жолун тосуп калган. 1853-1856-жж. Крым согу-
Англияны өтө тынчсыздандырган. Ал Афганстанга жана Бор- шунун учурунда жана бул согушта жеңилип калгандан кийин
бордук Азияга карата колониялык экспансиясын активдештирүү Россия тышкы саясатта, айрыкча Европада, активдүүлүгүн жо-
максатында, өзүнүн агенттерин жиберип, ошол эле учурда Түштүк готкон эле. Бирок Англиянын Борбордук Азиядагы тынымсыз
Кавказ аркылуу өз товарларын Түркстанга жөнөтө баштайт. Тез экспансиялык аракеттери жана Россия империясынын өнүгүп
арада эле соода конкуренциясында Англиянын ийгилиги ай- келе ж аткан капиталисттик экономикасына тыш кы рынок
кын көрүнүп, Россия чыгыш рынокторун биринен сала бирин издөөнүн зарылчылыгы Түркстанга болгон кызыгууну улам күчөтө
жогото баштаган. берген. 1850-жж. экинчи жарымынан тарта Россия өкмөтү
Орус соодасы англис соодасы менен атаандаштыкта ийги- Түркстанга согуштук чабуул жасоонун ордуна, аны саясий-эко-
ликке жетиши үчүн эки жол бар эле. Биринчиден, империянын номикалык жактан изилдөөнү күчөтүүгө өткөн.
чек араларын кеңейтүү; экинчиден, Борбордук Азиянын ханда- Мына ушул максатты ишке ашыруу жана Англиянын Бор-
ры менен саясий мамилелерди өнүктүрүү керек болчу. Ушул мак- бордук Азиядагы таасирин басандатуунун жолдорун издөө үчүн
сатта орус өкмөтү Борбордук Азиядагы мамлекеттерге дембе-дем Россия 1858-ж. Борбордук Азияга үч миссия жөнөткөн: Н. В. Ха-
элчилерин жөнөтүп турган. Муну байкаган Англия «Россиянын ныковдун Герат менен Чыгыш Иранга болгон илимий экспедиция-
Индияга жүрүш жасоо коркунучу туулду» деген сөздөрдү таратуу сы; Н. П. Игнатьевдин Хива жана Бухарага жүргүзгөн диплома-
менен эл аралык коомчулуктун башын айландырып, «өз кызык- тиялык миссиясы; Ч. Ч. Валихановдун Кашкарга болгон чалгы-
чылыгын коргоо» зарылдыгын бетке кармап, 1839-ж. жаз айла- ны. Бул экспедициялар орус өкмөтү үчүн Борбордук Азия мамле-
рында Афганстанга басып кирген. Бирок, колониячыларга кар- кеттеринин эли, алардын тарыхы, каада-салты, маданияты жөнүндө
шы көтөрүлүш англичандарды ал жактан 1840-ж. күзүндө кууп кеңири материалдарды топтоп, орус колониялаштыруусунун ки-
чыгуу менен аяктаган. Англиянын Афганстанга басып кириши йинки жылдардагы жүрүштөрүнө табылгыс маалымат болуп бер-
Россияны да активдештирген. Николай 1нин макулдугу менен ген. Ошону менен катар Англиянын Түркстанды басып алуу бо-
Оренбург губернатору В. А. Перовский өзү баштаган 5 миң сол- юнча кеңири пландары бар экендиги да аныкталган.
даты менен 1839-ж. кышында Хивага жүрүш жасаган. Бирок Бул миссиялардан кийин Борбордук Азия хандыктары ме-
шашылыш даярдалган экспедиция кышкы суукта аскеринин нен мамиле бир аз жакшырган. Бухарага орус көпөстөрү ба-
жарымын жоготуп, Хивага жетпей эле кайтууга мажбур болгон. рып, алар Оренбургга, Нижегород ярмаркасына келишип, өз
Борбордук Азияга болгон согуштук аракеттери ийгиликсиз ара соода жанданган. Бирок орус-кокон мамилелери мурдагы-
аяктаган Англия эми соода аркылуу бул чөлкөмгө таасирин бе- дай эле кала берген.
кемдөө аракетин күчөткөн. 1860-жж. башынан баштап согуш ишмерлеринин, айрым
I 1846-ж. Россия казактардын Улуу Жүзүн өзүнө букара кы- соода жана өнөр жай ишкер адамдарынын Борбордук Азияда
лып алууга жетишет. 1847-ж. Сыр-Дарыянын төмөнкү агымында Россиянын активдүү саясатка өтүшү керек деген пикирлери
орустардын үч чеби, Жети-Сууда Копал чеби (азыркы Казахстан- күчөйт. 1863-ж. декабрда падыша Александр II Россиянын
дын Талды-Коргон шаары) тургузулган. Бул орус-кокон мамиле- Түркстанда активдүү акцияларга өтүшүнө макулдук берет. Ошен-
син курчуткан. Кокон хандыгынын ошол кездеги миң башысы тип 1864-ж. баштап Россиянын Түркстанды каратууда пассив-
Мусулманкул казак урууларына кысым жасоону күчөтүүгө буй- дүүлүктөн активдүү согуштук аракеттерге өтүшү башталган. Орус
рук кылып, Россия менен мамилесин таптакыр үзгөн. өкмөтүнүн 1863-1864-жж. Түркстанга карата тактикасын өз-
Эми орус бийлиги акырындап Россия менен Кашкардын гөртүп, активдүү жүрүшкө өтүү себептеринин саясий-стратегия-
ортосундагы соода жолун тосуп турган Түндүк Кыргызстан лык жана экономикалык эки тобун белгилөөгө болот. Бул се-
чөлкөмүн көздөй жылууну көздөгөн. Орус төбөлдөрүнүн Коконго бептердин бирин экинчисине карама-каршы койбостон, теске-
карш ы аракетинин натыйжасында 1853-ж. Сыр-Дарыянын рисинче, диалектикалык биримдикте кароо зарыл. Борбордук
төмөнкү агымындагы кокон чеби - Ак-Мечит (азыркы Казак- Азияда үстөмдүк кылуу үчүн Англия менен күрөшүүгө байла-
стандын Кызыл-Ордо шаары) каратылган. 1854-ж. болсо Алма- нышкан саясий-стратегиялык мотивдер артыкчылык кылган.
ты суусунун жээгинде Верный чыңдоосу (азыркы Алматы шаа- Анткени, Россияда крепостнойлук укук юридикалык мааниде
www.trk.kg
6 7
