Page 9 - Кыргызстан тарыхы 11 - кл
P. 9
1861-ж. эле жоюлса да, өлкө иш жүзүндө капиталисттик мами- XVIII к. экинчи жарымында кыргыз коомчулугу татаал
лелерге 1890-жж. араң өткөн. Ошондуктан 1860-жж. соода жана процесстерди башынан кечирип жаткан. Орто кылымдардан
экономикалык кызыкчылыктардын анча мааниси болгон эмес. бери келе жаткан жоокерчилик замандын кесепетинен болгон
Бирок саясий-стратегиялык себептердин болушу Россиянын ич ара кагылышуулар элди бөлүп жарган тышкы саясий окуя-
Түркстанга кирүүсүндөгү экономикалык себептеринин маани- ларга байланыштуу кыргыз эли бирдиктүү мамлекеттик түзү-
син кемитпейт. Бул себептер Россиянын ички райондорунда лүшкө жетише алган эмес. Бул мезгилде кыргыз уруулары гео-
капиталисттик түзүлүш орногон мезгилден баштап жана анын графиялык шартка ылайык бир нече саясий бирикмелердин
Борбордук Азияны каратышынын аякташы менен (1880-жж.) таасиринде жашап турган. Түштүк кыргыз уруулары (ичкилик
гана алдыңкы орунга чыккандыгын кийинки өнүгүү көрсөткөн. адыгине тобу, мундуз, басыз, кушчу, саруу, багыш, жедигер,
Экономикалык факторлордун ролу Россияда капиталисттик саяк ж. б.). Фергана өрөөнүндө илгертен бери алар менен иреге-
мамилелердин өнүгүү темпине жана буржуазиянын кызыкчы- леш жашап келген өзбек, кыпчак, тажик ж. б. элдер менен
лыгынын деңгээлине жараша аныкталган. бирдикте Кокон мамлекетин негиздөөгө (1709-ж.) жана аны баш-
Жыйынтыктап айтканда, Түркстан саясий мотивдер үстөмдүк карууга багытталган саясий окуяларга активдүү катышып ке-
кылган саясий-экономикалык кызыкчылыктардын жыйынды- лишкен (Акбото бий, Кубат бий, Ажы бий, Кулжыгач бий, Коч-
сы менен орус колониялаштыруу объектиси болгон. Орус-анг- кор бий ж. б.). XVIII кылымдын акыркы чейрегинде Фергана
лис колониялык тең тайлашуусунда бул себептер өөрчүй бер- чөлкөмүндө, Памир, Тоолуу Бадахшан, Оро-Төбө, Ж ызак, Ко-
ген. Борбордук Азияны басып алуу Россия империясынын түпкү жент чөлкөмдөрү Кокон мамлекетине биротоло бириктирилген-
максаты болгону менен, аны ишке ашыруунун көп жылдарды дигине байланыштуу анда жашаган кыргыздар хандыктын ту-
камтыган конкреттүү планы болгон эмес. Ар бир учурдагы жаг- руктуу калкына айланып 'калган.
дайда жана анын мүнөзүнө карата кабыл алынган чечимдер ме- Кыргызстандын түндүк бөлүгү бул мезгилде ар бири өз ал-
нен коштолуп, кандайдыр бир логикасы жоктой көрүнгөн ара- дынча бийлик жүргүзүшкөн уруу башчыларынын - чоң манап-
кеттер ушуну менен түшүндүрүлөт. тардын кол алдында эле. 1770-жж. Талас, Чүй жана Ысык-Көл
Түркстандын орус колониализминин объектиси катары ка- кыргыздарына каршы Аблай хандын чабуулунан кийин түндүк
ралышында Россиядагы крепостнойлук укуктун жоюлушунан кыргыз уруулары 1781-ж. чейин (Аблай хан өлгөнгө чейин) ка-
улам пайда болгон себептер да маанилүү роль ойногон. Антке- зак султанынын бийлигине ыкрар кылып, бирок 1780-1830-жж.
ни, 1861-ж. реформа боюнча жерсиз калган дыйкандардын наа- көз карандысыз феодалдык ээликтер катары жашашкан. XIX к.
разычылыктары кескин түрдө жогорулай баштаган. Дыйкан- азыркы Чүй областынын аймагында сарыбагыш, солто; Ысык-
дарды Россиянын борбордук губернияларынан көчүрүү, Түркстан- Көлдө - бугу, саяк, сарыбагыш; Нарында - моңолдор, черик,
да падышачыл^штын таянычы болгон орус дыйкандарынын бай басыз, сарыбагыш, чекир саяк, азык; Таласта - кушчу, саруу,
катмарларын түзүү керек эле. кытай, жетиген; Эки-Суу аралыгында - жедигер, кыпчак, мун-
дуз, саяк, багыш, саруу; Жалал-Абатта - багыш, мундуз, саяк;
Кыргызстандагы саясий Түркстандын Россияга каратылы- Ошто - адыгине, мунгуш, найман, тейит; Баткенде - төөлөс,
абал жаиа кыргыз-орус шы менен Казакстан жана Кыргыз- оргу, жоо кесек, бостон, ават, кесек, каңды, тейит, найман ж. б.
мамилелери (XVIII к. стан аркылуу Индия, Кытай, Афган- жашаган. Ичкилик уруу бирикмесине кирген кыргыз уруула-
зкинчи жарымы -XIX к. стан менен соода байланыштарын жүр-
ры Өзбекстандын, Тажикстандын, Афганстанга кирген Памир-
гүзүү үчүн орустарга жол ачылмак. дин Кыргызстанга чектеш аймактарында жашашкан. Чыгыш
Ошентип, Түркстан орус колонизминин объектиси катары Түркстанда басыз, саяк, чоң багыш, төөлөс, солто, сарт, тейит,
бир катар саясий мотивдер үстөмдүк кылган саясий-экономика- найман кыпчак, бугу, черик, нойгут, т. а. ичкилик, оң, сол
лык себептердин түйүнү катары XIX к. 30-60-ж ж . даярдалган. кыргыз урууларынын аз-аздан өкүлдөрү жашаган.
Кыргызстанды Россия каратып алар алдында кыргыздарда Кыргыздардын түндүк чөлкөмдөрүндө сарыбагыштан — Ты-
патриархалдык-феодалдык коом үстөмдүк кылып турган. Тары- най, Атаке, Эсенгул, Ормон, бугудан - Карга, Бийназар, Мең-
хый маалыматтарга таянып, XVIII к. аягынан XIX к. ортосуна мурат, Боромбай, солтодон - Түлөберди, Ж айыл, Канай, Жаң-
чейинки мезгилди Россиянын Кыргызстанды каратып алуу гарач, саяктан - Садыр хан, Жанболот, Качыке, Тайлак, саруу-
өбөлгөлөрүнүн бышып жетилүү баскычы деп карасак болот. дан - Бердике, Туума бий, кушчудан - Ж етим бий, мундуз-
www.trk.kg
8 9
