Page 34 - Nefes8TÜMÜ_Neat
P. 34

Antik Çağlarda Mermerin Yolculuğu: Dokimeion (İscehisar-Afyonkarahisar) Mermer Ocağı

                                                                                                               *
                                                                                         Prof.Dr. Mustafa Yavuz ÇELİK

                                                                *
                                                                 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon MYO, Mermer Teknolojisi Programı
                                                                *
                                                                 Afyon  Kocatepe  Üniversitesi,  Mermer  ve  Doğaltaş  Teknolojisi  Uygulama  ve  Araştırma  Merkezi
                                                                Müdürü

                                                                1. GİRİŞ

                                                                Günümüzde Alp-Himalaya kuşağında bulunan İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran ve Pakistan
                                                                gibi  ülkelerde  çok  zengin  mermer  yatakları  bulunmaktadır.  Antik  çağlarda  Akdeniz  bölgesinde,
                                                                mermere olan talebin yüksek olması özellikle İtalya, Yunanistan ve Batı Anadolu'da birçok mermer
                                                                ocağı  açılmasına  yol  açmıştır  (Moropoulou  vd.  2019).  Mermer,  antik  çağların  en  önemli  yapı
                                                                malzemelerinden birisi olması nedeniyle özellikle Roma İmparatorluğu döneminde mermer kullanımı
                                                                artmıştır. Klasik zamanlarda neredeyse tüm önemli Roma ve Yunan heykelleri ile çoğu anıtsal yapılar
                                                                mermerden  yapılmıştır.  Roma  döneminde  önemli  anıtsal  yapılarda  kaliteli  mermere  ihtiyaç
                                                                duyulmasından  dolayı  birçok  yeni  mermer  ocağı  açılmıştır.  Bu  ocaklardan  birisi de  Dokimeion
                                                                (İscehisar-Afyonkarahisar) mermer ocağıdır. Bu ocaktan özellikle ince taneli beyaz (Afyon kaymak) ve
                                                                morumsu-kırmızı  renkli  (Afyon  menekşe)  mermerleri  çıkarılmıştır.  Bu  mermerler,  Efes  limanından
                                                                birçok Roma şehrine gönderilmiş ve Roma döneminde birçok anıtsal ve önemli yapıda kullanılmıştır.

                                                                İscehisar mermer yatakları, Afyonkarahisar'ın kuzeydoğusunda, Afyonkarahisar'a 25 km uzaklıkta ve
                                                                Ankara yolu üzerinde, İscehisar ilçesi çevresinde bulunmaktadır (Şekil 1). İscehisar mermer yatakları,
                                                                İscehisar'ın 1 km güneydoğusundan başlar ve kuzeybatı-güneydoğu yönünde iki yatak halinde uzanır.
                                                                                              2
                                                                İlk yatak Dangıç Tepe'de olup 500x1300 m 'lik bir alanı kaplamaktadır. Bacakale civarındaki ikinci alan
                                                                1000x4500 m 'lik bir  alanı  kaplamaktadır.  Dangıç  Tepe'deki  mermer  yataklarının  kalınlığı  100  m,
                                                                          2
             Prof.Dr. Mustafa Yavuz ÇELİK     Antik Çağlarda Mermerin Yolculuğu: Dokimeion                    MAKALE
                                                                Bacakale kesitinde 260 m'ye ulaşmaktadır (Anıl vd. 1996; Çelik ve Sabah, 2002). Mermer ocakçılığı
               Afyon Kocatepe Üniversitesi                      çalışmaları  bölgenin  kuzey  kesiminde  yoğunlaşmıştır.  İscehisar  mermerleri  yapılarına  ve  görünen
               Afyon Meslek Yüksek Okulu      (İscehisar-Afyonkarahisar) Mermer Ocağı
              Mermer Teknolojisi Programı                       damarlarına  göre  sınıflandırılarak  Afyon  Beyazı,  Afyon  Şekeri,  Afyon  Balı,  Afyon  Menekşesi
                                                                (Pavonazzetto), Afyon Grisi, Afyon Kaplan Derisi olarak isimlendirilmektedir (Çelik ve Sabah, 2008).

              1. GİRİŞ
              Günümüzde Alp-Himalaya kuşağında bulunan İspanya,
              İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran ve Pakistan gibi ülke-
              lerde çok zengin mermer yatakları bulunmaktadır. An-
              tik çağlarda Akdeniz bölgesinde, mermere olan talebin
              yüksek olması özellikle İtalya, Yunanistan ve Batı Ana-
              dolu'da birçok mermer ocağı açılmasına yol açmıştır
              (Moropoulou vd. 2019). Mermer, antik çağların en önemli
              yapı malzemelerinden birisi olması nedeniyle özellikle
              Roma İmparatorluğu döneminde mermer kullanımı art-
              mıştır. Klasik zamanlarda neredeyse tüm önemli Roma
              ve Yunan heykelleri ile çoğu anıtsal yapılar mermerden
              yapılmıştır. Roma döneminde önemli anıtsal yapılarda
              kaliteli mermere ihtiyaç duyulmasından dolayı birçok
                                                                  Şekil 1. İscehisar (Dokimeion) mermer ocağı yer bulduru haritası (a), mermer
              yeni mermer ocağı açılmıştır. Bu ocaklardan birisi de   Şekil 1. İscehisar (Dokimeion) mermer ocağı yer bulduru haritası (a), mermer ocağından görünüm (b),
                                                                Afyon İscehisar mermerleri Afyon Beyaz (c), Afyon Kaplanpostu (d), Afyon Menekşe (e), Afyon Şeker
                                                                  ocağından görünüm (b), Afyon İscehisar mermerleri Afyon Beyaz (c), Afyon
              Dokimeion (İscehisar-Afyonkarahisar) mermer ocağıdır.   (f).   Kaplanpostu (d), Afyon Menekşe (e), Afyon Şeker (f).
              Bu ocaktan özellikle ince taneli beyaz (Afyon kaymak)  İscehisar'da zengin mermer yatakları M.Ö. 300 yıllarından bu yana bilinmesine ve antik çağlarda da
                                                                 nekşe) ocakları, İscehisar'ın güneydoğusundaki mermer

              ve morumsu-kırmızı renkli (Afyon menekşe) mermerleri   kullanılmasına  karşın  uzun  bir  süre  2 atıl  olarak  kalmış,  ancak  Cumhuriyet  döneminde  1945  yılında
                                                                 bölgesinde yaklaşık 0.24 km 'lik bir alanı kaplıyordu.
              çıkarılmıştır. Bu mermerler, Efes limanından birçok Roma   Anıtkabir  ve  TBMM'nin  inşaatlarında  kullanılmak  üzere  mermer  gereksinimi  doğunca,  yeniden
                                                                 Mermer çıkarma çalışmaları, Bacakale yöresinde yoğun-
                                                                işletilmeye başlanmıştır. Mermer işletmeciliği 1980 yılına değin eski teknolojilerle yapılırken, bu yıldan
              şehrine gönderilmiş ve Roma döneminde birçok anıtsal   sonra  gelişen  teknolojiden  mermer  sektörü  de  faydalanmış  ve  teknolojik  olanakları  kullanmaya
                                                                 laşmıştır. Eski taş ocaklarında modern bilim ve teknoloji
                                                                                                                                       1
              ve önemli yapıda kullanılmıştır.                    başlamıştır. 1983 yılına kadar mermer, işlenmeden ocaktan çıkarıldığı şekilde, değişik illere hammadde
                                                                 teçhizatı yoktu. Eski taş ocağı işçileri ve ustaları, işi ken-
                                                                olarak  satılmış  olup,  1983  yılından  sonra  işletmeye  yönelen  mermer  sektörü  ilçe  bazında  kurulan
                                                                 di çabalarıyla yapmak zorunda kalmış ve basit el aletleri
              İscehisar mermer yatakları, Afyonkarahisar'ın kuzeydo-  mermer  fabrikalarında  ve  atölyelerde  işlenerek  çeşitli  şekillerde  mermer  olarak  satışı  ve  ihracatı
                                                                 kullanmışlardır. Ocaklardaki antik taş kesme izleri halen
              ğusunda, Afyonkarahisar'a 25 km uzaklıkta ve Ankara  yapılmıştır (İscehisar Kaymakamlığı, 2012).
              yolu üzerinde, İscehisar ilçesi çevresinde bulunmaktadır    görülmektedir. Ancak bu bölümler modern taş ocakla-
                                                                 rındaki tıkanıklıklar nedeniyle tehdit altındadır. Bu antik
              (Şekil 1). İscehisar mermer yatakları, İscehisar'ın 1 km  2. İSCEHİSAR (DOKİMEİON) MERMER OCAĞI
              güneydoğusundan başlar ve kuzeybatı-güneydoğu yö-    izlerin yakın gelecekte yok olabileceği düşünülmektedir.
              nünde iki yatak halinde uzanır. İlk yatak Dangıç Tepe'de   Dokimeion'da büyük ölçekli taş ocakçılığı Roma döneminde başlamıştır. Roma dönemi Pavonazzetto
                                                                 İscehisar (Dokimeion) ocaklarının önemi, modern ma-
                                                                                                                               2
                                                                (Menekşe) ocakları, İscehisar'ın güneydoğusundaki mermer bölgesinde yaklaşık 0.24 km 'lik bir alanı
                                                                 denciliğin aktif bir şekilde sürdürülmesinden  ve antik
              olup 500x1300 m 'lik bir alanı kaplamaktadır. Bacakale   kaplıyordu.  Mermer  çıkarma  çalışmaları,  Bacakale  yöresinde  yoğunlaşmıştır.  Eski  taş  ocaklarında
                              2
              civarındaki ikinci alan 1000x4500 m 'lik bir alanı kapla-  modern bilim ve teknoloji teçhizatı yoktu. Eski taş ocağı işçileri ve ustaları, işi kendi çabalarıyla yapmak
                                             2
                                                                 dönemde yapıldığına dair hala çok sayıda kanıt bulun-
              maktadır. Dangıç Tepe'deki mermer yataklarının kalınlığı  zorunda  kalmış  ve  basit  el  aletleri  kullanmışlardır.  Ocaklardaki  antik  taş  kesme  izleri  halen
                                                                 masından kaynaklanmaktadır. Taş ocağına bırakılan yarı
              100 m, Bacakale kesitinde 260 m'ye ulaşmaktadır (Anıl   görülmektedir. Ancak bu bölümler modern taş ocaklarındaki tıkanıklıklar nedeniyle tehdit altındadır.
                                                                 işlenmiş mermer eserlerin üzerinde kazı tarihi, yeri, yet-
                                                                 kili, mermeri çıkaran kişi ve diğer teknik ve idari detay-
              vd. 1996; Çelik ve Sabah, 2002). Mermer ocakçılığı ça-  Bu antik izlerin yakın gelecekte yok olabileceği düşünülmektedir.

                                                                 ların yer aldığı yazıtlar bulunmaktadır. İscehisar mermer
              lışmaları bölgenin kuzey kesiminde yoğunlaşmıştır. İs-  İscehisar (Dokimeion) ocaklarının önemi, modern madenciliğin aktif bir şekilde sürdürülmesinden ve
                                                                 ocağında terk edilmiş, basit el aletleri ile kesilerek çıka-
              cehisar mermerleri yapılarına ve görünen damarlarına  antik dönemde yapıldığına dair hala çok sayıda kanıt bulunmasından kaynaklanmaktadır. Taş ocağına
              göre sınıflandırılarak Afyon Beyazı, Afyon Şekeri, Afyon  bırakılan yarı işlenmiş mermer eserlerin üzerinde kazı tarihi, yeri, yetkili, mermeri çıkaran kişi ve diğer
                                                                 rılmış ve yarı işlenmiş çeşitli ebatlardaki bloklar, arşitrav-
                                                                 lar, lahitler, sütun parçaları ve mezar taşları günümüzde
              Balı, Afyon Menekşesi (Pavonazzetto), Afyon Grisi, Af-  teknik ve idari detayların yer aldığı yazıtlar bulunmaktadır. İscehisar mermer ocağında terk edilmiş,
                                                                 İscehisar ilçesi sokaklarında sergilenmektedir (Şekil 2).
              yon  Kaplan  Derisi  olarak  isimlendirilmektedir  (Çelik  ve   basit el aletleri ile kesilerek çıkarılmış ve yarı işlenmiş çeşitli ebatlardaki bloklar, arşitravlar, lahitler,
                                                                sütun parçaları ve mezar taşları günümüzde İscehisar ilçesi sokaklarında sergilenmektedir (Şekil 2).
              Sabah, 2008).
              İscehisar'da  zengin mermer  yatakları  M.Ö. 300  yıl-
              larından  bu  yana  bilinmesine  ve  antik  çağlarda  da
              kullanılmasına karşın uzun bir süre atıl olarak kalmış,
              ancak  Cumhuriyet  döneminde  1945  yılında  Anıtkabir
              ve TBMM'nin inşaatlarında kullanılmak üzere mermer
              gereksinimi doğunca, yeniden işletilmeye başlanmıştır.
              Mermer işletmeciliği 1980 yılına değin eski teknoloji-
              lerle yapılırken, bu yıldan sonra gelişen teknolojiden
              mermer sektörü de faydalanmış ve teknolojik olanak-
              ları kullanmaya başlamıştır. 1983 yılına kadar mermer,
              işlenmeden  ocaktan  çıkarıldığı  şekilde,  değişik  illere
              hammadde olarak satılmış olup, 1983 yılından sonra iş-
              letmeye yönelen mermer sektörü ilçe bazında kurulan
              mermer fabrikalarında ve atölyelerde işlenerek çeşitli
              şekillerde mermer olarak satışı ve ihracatı yapılmıştır
              (İscehisar Kaymakamlığı, 2012).
              2. İSCEHİSAR (DOKİMEİON) MERMER OCAĞI
                                                                Şekil  2.  Antik  Dokimeion  mermer  ocağından  çıkarılan,  İscehisar  sokaklarında  sergilenen  İscehisar
              Dokimeion'da büyük ölçekli taş ocakçılığı Roma döne-  Şekil 2. Antik Dokimeion mermer ocağından çıkarılan, İscehisar sokaklarında sergilenen
                                                                 İscehisar mermerinden yapılmış antik mimari malzemeler (©Foto: M. Y. Çelik).
                                                                mermerinden yapılmış antik mimari malzemeler (©Foto: M. Y. Çelik).
              minde başlamıştır. Roma dönemi Pavonazzetto (Me-
             34     NEFES  LİK   SAYI 08-2023                   Dokimeion ocaklarında iki çeşit mermer üretilmektedir. İlki daha çok heykel ve lahitlerde kullanılan
                                                                ince taneli yarı saydam beyaz mermer, ikincisi ise Pavonazzetto (Menekşe) adı verilen beyaz-sarımsı
                                                                ince taneli mor damarlı mermerdir (Koch, 2001). Pavonazzetto mermerleri eski zamanlarda çok saygı
                                                                görüyor  ve  çok  popülerdi.  Çağdaş  standartlara  göre  çok  pahalı  inşaat  malzemeleriydi.  Roma
       e-Nefes8.indd   34
       e-Nefes8.indd   34                                                                                        6.06.2023   00:03:05
                                                                                                                 6.06.2023   00:03:05
                                                                                                                                       2
   29   30   31   32   33   34   35   36   37   38   39