Page 34 - Nefes8TÜMÜ_Neat
P. 34
Antik Çağlarda Mermerin Yolculuğu: Dokimeion (İscehisar-Afyonkarahisar) Mermer Ocağı
*
Prof.Dr. Mustafa Yavuz ÇELİK
*
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon MYO, Mermer Teknolojisi Programı
*
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Mermer ve Doğaltaş Teknolojisi Uygulama ve Araştırma Merkezi
Müdürü
1. GİRİŞ
Günümüzde Alp-Himalaya kuşağında bulunan İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran ve Pakistan
gibi ülkelerde çok zengin mermer yatakları bulunmaktadır. Antik çağlarda Akdeniz bölgesinde,
mermere olan talebin yüksek olması özellikle İtalya, Yunanistan ve Batı Anadolu'da birçok mermer
ocağı açılmasına yol açmıştır (Moropoulou vd. 2019). Mermer, antik çağların en önemli yapı
malzemelerinden birisi olması nedeniyle özellikle Roma İmparatorluğu döneminde mermer kullanımı
artmıştır. Klasik zamanlarda neredeyse tüm önemli Roma ve Yunan heykelleri ile çoğu anıtsal yapılar
mermerden yapılmıştır. Roma döneminde önemli anıtsal yapılarda kaliteli mermere ihtiyaç
duyulmasından dolayı birçok yeni mermer ocağı açılmıştır. Bu ocaklardan birisi de Dokimeion
(İscehisar-Afyonkarahisar) mermer ocağıdır. Bu ocaktan özellikle ince taneli beyaz (Afyon kaymak) ve
morumsu-kırmızı renkli (Afyon menekşe) mermerleri çıkarılmıştır. Bu mermerler, Efes limanından
birçok Roma şehrine gönderilmiş ve Roma döneminde birçok anıtsal ve önemli yapıda kullanılmıştır.
İscehisar mermer yatakları, Afyonkarahisar'ın kuzeydoğusunda, Afyonkarahisar'a 25 km uzaklıkta ve
Ankara yolu üzerinde, İscehisar ilçesi çevresinde bulunmaktadır (Şekil 1). İscehisar mermer yatakları,
İscehisar'ın 1 km güneydoğusundan başlar ve kuzeybatı-güneydoğu yönünde iki yatak halinde uzanır.
2
İlk yatak Dangıç Tepe'de olup 500x1300 m 'lik bir alanı kaplamaktadır. Bacakale civarındaki ikinci alan
1000x4500 m 'lik bir alanı kaplamaktadır. Dangıç Tepe'deki mermer yataklarının kalınlığı 100 m,
2
Prof.Dr. Mustafa Yavuz ÇELİK Antik Çağlarda Mermerin Yolculuğu: Dokimeion MAKALE
Bacakale kesitinde 260 m'ye ulaşmaktadır (Anıl vd. 1996; Çelik ve Sabah, 2002). Mermer ocakçılığı
Afyon Kocatepe Üniversitesi çalışmaları bölgenin kuzey kesiminde yoğunlaşmıştır. İscehisar mermerleri yapılarına ve görünen
Afyon Meslek Yüksek Okulu (İscehisar-Afyonkarahisar) Mermer Ocağı
Mermer Teknolojisi Programı damarlarına göre sınıflandırılarak Afyon Beyazı, Afyon Şekeri, Afyon Balı, Afyon Menekşesi
(Pavonazzetto), Afyon Grisi, Afyon Kaplan Derisi olarak isimlendirilmektedir (Çelik ve Sabah, 2008).
1. GİRİŞ
Günümüzde Alp-Himalaya kuşağında bulunan İspanya,
İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran ve Pakistan gibi ülke-
lerde çok zengin mermer yatakları bulunmaktadır. An-
tik çağlarda Akdeniz bölgesinde, mermere olan talebin
yüksek olması özellikle İtalya, Yunanistan ve Batı Ana-
dolu'da birçok mermer ocağı açılmasına yol açmıştır
(Moropoulou vd. 2019). Mermer, antik çağların en önemli
yapı malzemelerinden birisi olması nedeniyle özellikle
Roma İmparatorluğu döneminde mermer kullanımı art-
mıştır. Klasik zamanlarda neredeyse tüm önemli Roma
ve Yunan heykelleri ile çoğu anıtsal yapılar mermerden
yapılmıştır. Roma döneminde önemli anıtsal yapılarda
kaliteli mermere ihtiyaç duyulmasından dolayı birçok
Şekil 1. İscehisar (Dokimeion) mermer ocağı yer bulduru haritası (a), mermer
yeni mermer ocağı açılmıştır. Bu ocaklardan birisi de Şekil 1. İscehisar (Dokimeion) mermer ocağı yer bulduru haritası (a), mermer ocağından görünüm (b),
Afyon İscehisar mermerleri Afyon Beyaz (c), Afyon Kaplanpostu (d), Afyon Menekşe (e), Afyon Şeker
ocağından görünüm (b), Afyon İscehisar mermerleri Afyon Beyaz (c), Afyon
Dokimeion (İscehisar-Afyonkarahisar) mermer ocağıdır. (f). Kaplanpostu (d), Afyon Menekşe (e), Afyon Şeker (f).
Bu ocaktan özellikle ince taneli beyaz (Afyon kaymak) İscehisar'da zengin mermer yatakları M.Ö. 300 yıllarından bu yana bilinmesine ve antik çağlarda da
nekşe) ocakları, İscehisar'ın güneydoğusundaki mermer
ve morumsu-kırmızı renkli (Afyon menekşe) mermerleri kullanılmasına karşın uzun bir süre 2 atıl olarak kalmış, ancak Cumhuriyet döneminde 1945 yılında
bölgesinde yaklaşık 0.24 km 'lik bir alanı kaplıyordu.
çıkarılmıştır. Bu mermerler, Efes limanından birçok Roma Anıtkabir ve TBMM'nin inşaatlarında kullanılmak üzere mermer gereksinimi doğunca, yeniden
Mermer çıkarma çalışmaları, Bacakale yöresinde yoğun-
işletilmeye başlanmıştır. Mermer işletmeciliği 1980 yılına değin eski teknolojilerle yapılırken, bu yıldan
şehrine gönderilmiş ve Roma döneminde birçok anıtsal sonra gelişen teknolojiden mermer sektörü de faydalanmış ve teknolojik olanakları kullanmaya
laşmıştır. Eski taş ocaklarında modern bilim ve teknoloji
1
ve önemli yapıda kullanılmıştır. başlamıştır. 1983 yılına kadar mermer, işlenmeden ocaktan çıkarıldığı şekilde, değişik illere hammadde
teçhizatı yoktu. Eski taş ocağı işçileri ve ustaları, işi ken-
olarak satılmış olup, 1983 yılından sonra işletmeye yönelen mermer sektörü ilçe bazında kurulan
di çabalarıyla yapmak zorunda kalmış ve basit el aletleri
İscehisar mermer yatakları, Afyonkarahisar'ın kuzeydo- mermer fabrikalarında ve atölyelerde işlenerek çeşitli şekillerde mermer olarak satışı ve ihracatı
kullanmışlardır. Ocaklardaki antik taş kesme izleri halen
ğusunda, Afyonkarahisar'a 25 km uzaklıkta ve Ankara yapılmıştır (İscehisar Kaymakamlığı, 2012).
yolu üzerinde, İscehisar ilçesi çevresinde bulunmaktadır görülmektedir. Ancak bu bölümler modern taş ocakla-
rındaki tıkanıklıklar nedeniyle tehdit altındadır. Bu antik
(Şekil 1). İscehisar mermer yatakları, İscehisar'ın 1 km 2. İSCEHİSAR (DOKİMEİON) MERMER OCAĞI
güneydoğusundan başlar ve kuzeybatı-güneydoğu yö- izlerin yakın gelecekte yok olabileceği düşünülmektedir.
nünde iki yatak halinde uzanır. İlk yatak Dangıç Tepe'de Dokimeion'da büyük ölçekli taş ocakçılığı Roma döneminde başlamıştır. Roma dönemi Pavonazzetto
İscehisar (Dokimeion) ocaklarının önemi, modern ma-
2
(Menekşe) ocakları, İscehisar'ın güneydoğusundaki mermer bölgesinde yaklaşık 0.24 km 'lik bir alanı
denciliğin aktif bir şekilde sürdürülmesinden ve antik
olup 500x1300 m 'lik bir alanı kaplamaktadır. Bacakale kaplıyordu. Mermer çıkarma çalışmaları, Bacakale yöresinde yoğunlaşmıştır. Eski taş ocaklarında
2
civarındaki ikinci alan 1000x4500 m 'lik bir alanı kapla- modern bilim ve teknoloji teçhizatı yoktu. Eski taş ocağı işçileri ve ustaları, işi kendi çabalarıyla yapmak
2
dönemde yapıldığına dair hala çok sayıda kanıt bulun-
maktadır. Dangıç Tepe'deki mermer yataklarının kalınlığı zorunda kalmış ve basit el aletleri kullanmışlardır. Ocaklardaki antik taş kesme izleri halen
masından kaynaklanmaktadır. Taş ocağına bırakılan yarı
100 m, Bacakale kesitinde 260 m'ye ulaşmaktadır (Anıl görülmektedir. Ancak bu bölümler modern taş ocaklarındaki tıkanıklıklar nedeniyle tehdit altındadır.
işlenmiş mermer eserlerin üzerinde kazı tarihi, yeri, yet-
kili, mermeri çıkaran kişi ve diğer teknik ve idari detay-
vd. 1996; Çelik ve Sabah, 2002). Mermer ocakçılığı ça- Bu antik izlerin yakın gelecekte yok olabileceği düşünülmektedir.
ların yer aldığı yazıtlar bulunmaktadır. İscehisar mermer
lışmaları bölgenin kuzey kesiminde yoğunlaşmıştır. İs- İscehisar (Dokimeion) ocaklarının önemi, modern madenciliğin aktif bir şekilde sürdürülmesinden ve
ocağında terk edilmiş, basit el aletleri ile kesilerek çıka-
cehisar mermerleri yapılarına ve görünen damarlarına antik dönemde yapıldığına dair hala çok sayıda kanıt bulunmasından kaynaklanmaktadır. Taş ocağına
göre sınıflandırılarak Afyon Beyazı, Afyon Şekeri, Afyon bırakılan yarı işlenmiş mermer eserlerin üzerinde kazı tarihi, yeri, yetkili, mermeri çıkaran kişi ve diğer
rılmış ve yarı işlenmiş çeşitli ebatlardaki bloklar, arşitrav-
lar, lahitler, sütun parçaları ve mezar taşları günümüzde
Balı, Afyon Menekşesi (Pavonazzetto), Afyon Grisi, Af- teknik ve idari detayların yer aldığı yazıtlar bulunmaktadır. İscehisar mermer ocağında terk edilmiş,
İscehisar ilçesi sokaklarında sergilenmektedir (Şekil 2).
yon Kaplan Derisi olarak isimlendirilmektedir (Çelik ve basit el aletleri ile kesilerek çıkarılmış ve yarı işlenmiş çeşitli ebatlardaki bloklar, arşitravlar, lahitler,
sütun parçaları ve mezar taşları günümüzde İscehisar ilçesi sokaklarında sergilenmektedir (Şekil 2).
Sabah, 2008).
İscehisar'da zengin mermer yatakları M.Ö. 300 yıl-
larından bu yana bilinmesine ve antik çağlarda da
kullanılmasına karşın uzun bir süre atıl olarak kalmış,
ancak Cumhuriyet döneminde 1945 yılında Anıtkabir
ve TBMM'nin inşaatlarında kullanılmak üzere mermer
gereksinimi doğunca, yeniden işletilmeye başlanmıştır.
Mermer işletmeciliği 1980 yılına değin eski teknoloji-
lerle yapılırken, bu yıldan sonra gelişen teknolojiden
mermer sektörü de faydalanmış ve teknolojik olanak-
ları kullanmaya başlamıştır. 1983 yılına kadar mermer,
işlenmeden ocaktan çıkarıldığı şekilde, değişik illere
hammadde olarak satılmış olup, 1983 yılından sonra iş-
letmeye yönelen mermer sektörü ilçe bazında kurulan
mermer fabrikalarında ve atölyelerde işlenerek çeşitli
şekillerde mermer olarak satışı ve ihracatı yapılmıştır
(İscehisar Kaymakamlığı, 2012).
2. İSCEHİSAR (DOKİMEİON) MERMER OCAĞI
Şekil 2. Antik Dokimeion mermer ocağından çıkarılan, İscehisar sokaklarında sergilenen İscehisar
Dokimeion'da büyük ölçekli taş ocakçılığı Roma döne- Şekil 2. Antik Dokimeion mermer ocağından çıkarılan, İscehisar sokaklarında sergilenen
İscehisar mermerinden yapılmış antik mimari malzemeler (©Foto: M. Y. Çelik).
mermerinden yapılmış antik mimari malzemeler (©Foto: M. Y. Çelik).
minde başlamıştır. Roma dönemi Pavonazzetto (Me-
34 NEFES LİK SAYI 08-2023 Dokimeion ocaklarında iki çeşit mermer üretilmektedir. İlki daha çok heykel ve lahitlerde kullanılan
ince taneli yarı saydam beyaz mermer, ikincisi ise Pavonazzetto (Menekşe) adı verilen beyaz-sarımsı
ince taneli mor damarlı mermerdir (Koch, 2001). Pavonazzetto mermerleri eski zamanlarda çok saygı
görüyor ve çok popülerdi. Çağdaş standartlara göre çok pahalı inşaat malzemeleriydi. Roma
e-Nefes8.indd 34
e-Nefes8.indd 34 6.06.2023 00:03:05
6.06.2023 00:03:05
2
