Page 76 - STAV broj 221-222

DRUŠTVO

Na spisku od oko četrdeset spome- BiH, udruge koja se, u najkraćem, bavi
nika koji predstavljaju glavne kandidate zaštitom, konzerviranjem i promocijom
za uvrštavanje u “Put balkanskih spo- kulturno-historijskih spomenika.
menika” jesu i Mushqetë i Pishkash iz
Albanije, Spomenik rudarima i Velanija NEPOZNATI FENOMEN
s Kosova, Barutana i Jasikovac iz Crne Cijela je priča počela u Sarajevu 1996.
Gore, Makedonium i Prilep iz Sjeverne godine, gdje je Kempenaers došao kako bi
Makedonije, te Bubanj i Kosmaj iz Srbi- “snimio fotografije koje pokazuju utjecaj
je. Ono što je nama najzanimljivije jeste rata na okolni pejzaž”. I tada je, kako je
da su među kandidatima za rutu spome- pojasnio u razgovoru za Jutarnji list, “na-
nici na Tjentištu i Kozari. Treba kazati pravio zanimljive fotokopije meni dotad
kako, zajedno s Tjentištem i Kozarom, nepoznatog fenomena: kvalitetnih, ap-
Bosna i Hercegovina ima dvadeset takvih straktnih spomenika NOB-u, od kojih sam
velikih memorijalnih kompleksa, te još nekolicinu našao u Enciklopediji umjetno-
ukupno tri hiljade manjih spomenika po- sti. Nakon što je prošlo nekoliko godina, Elša
svećenih NOB-u. odlučio sam im posvetiti cijeli projekt.” Turkušić-Jurić
Spomenici koje je uvrstio u svoj ci-
KRAJ JEDNE ERE klus jesu rad Dušana Džamonje, koji se izložbi, upravo zbog svoje fotogeničnosti,
Lista kandidiranih spomenika goto- nalazi u Moslavini, Hrvatska, zatim Dža- ali i apstraktne ljepote, zbog geometrij-
vo je pa identična onoj koju je napravio monjin spomenik na Kozari, spomenik skih oblika koji podsjećaju na kristale ili
belgijski fotograf Jan Kempenaers prije Vojina Bakića na Petrovoj gori, skulptura latice cvijeća.
desetak godina. Zapad je spomenike iz u Jasenovcu Bogdana Bogdanovića, skul- Do sličnih je zaključaka došla i sara-
NOB-a “otkrio” upravo kada je Kempe- ptura na Sutjesci, čiji je autor srbijanski jevska arhitektica Nina Stevanović, koja
naers priredio seriju radova naslovljenu umjetnik Miodrag Živković, spomenik u je na temu socijalističke arhitekture i
Spomenici: kraj jedne ere. Nekoliko mje- Kosmaju kod Beograda... Uglavnom foto- spomenika u nekadašnjoj državi dokto-
seci kasnije, nakon što je imao izložbe u grafije spomenika Jana Kempenaersa po- rirala na Politehničkom univerzitetu u
brojnim evropskim gradovima, fotografije krivaju područje gotovo cijele bivše Jugo- Barceloni, gdje danas radi. Na skoro 500
spomenika rasutih širom bivše Jugosla- slavije. Nakon toga, projekt je objavljen u stranica doktorata, Stevanović je istra-
vije postavljene su na izložbi “The New časopisu za savremenu kulturu DAMN°. žila, dokumentirala i obradila sve bitno
York Photo Festival”. “Razumljivo je da su skulpture Staljina vezano za arhitekturu Jugoslavije, u pola
“Možemo govoriti o nekim zajednič- i Sadama, koliko su god ih sjajno izradili stoljeća od njenog nastanka do raspada.
kim karakteristikama spomenika na po- njihovi tvorci, srušene kao ikone vladavi- “Iako su arhitekti koji su radili u SFR
dručju bivše Jugoslavije. Tu nema razlike ne diktatora. Ono što je fascinantno kod Jugoslaviji u razdoblju od 1945. do 1990.
među republikama, nego postoje razlike spomenika koje je Kempenaers fotografi- godine bili slobodni misliti i prakticira-
između pojedinih autora. Kako je koji rao jeste da su kompletno apstraktni, oni ti arhitekturu na vlastite ideje, njihov je
autor to reprezentirao, od Vojina Bakića i su lišeni kulta ličnosti koji se često može rad i dalje bio uvjetovan socijalističkim
Dušana Džamonje, koji su bili kipari, do pronaći u Istočnoj Evropi. Nije riječ o pri- političko-ideološkim programom jugo-
Ravnikara ili Bogdana Bogdanovića, koji kazima velikih vođa, nemaju simbole ko- slavenstva vlasti i socijalno-kulturnim
su bili arhitekti. Ipak, iako govorimo o munizma kao što su zvijezde ili isklesani svakodnevnim životom jugoslavenskih
autorskim izvedbama, pronalazi se jedna radnici i njihove supruge. Oni su ikono- građana”, stoji, između ostalog, u radu
zajednička nit, a to je ekspresionistički grafija slavlja i u potpunosti su neutral- Nine Stevanović.
izraz i apstrakcija. Kada ih pogledate, mo- ni”, kazao je holandski arhitekt Willem Sve se mijenja nakon što se Tito suko-
žete ih smjestiti, s jedne strane, u bilo koji Jan Neutelings komentirajući fotografije bio sa Staljinom 1948. godine. “Sukob je
ambijent, a s druge strane, kada pogledate za Jutarnji list. rezultirao okretanjem Jugoslavije prema
način na koji su oni povezani s topografi- On je dodao i kako niti jedna druga Zapadu, što je pomoglo da modernizam
jom, koju koriste kao scenografiju, onda zemlja komunističkog režima nije bila to- postane društveno prihvaćen. U narednim
shvatite da su postavljeni baš na mjesta liko otvorena prema apstraktnim spome- godinama ideja o stvaranju zajedničkog
na kojima su trebali biti”, komentira za nicima koji su bili pokazani na nekoliko jugoslavenskog identiteta počela je slabiti,
Stav Elša Turkušić-Jurić, docentica sara-
jevskog Arhitektonskog fakulteta, izgled
najpoznatijih jugoslavenskih spomenika.
“Ti spomenici imaju veoma jak simbo-
lički znak u prostoru, naprvu ne možete
shvatiti da oni simboliziraju stradanje u
Drugom svjetskom ratu. Oni jesu kolosal-
ni i monumentalni zato što je ta država
koja ih je gradila bila ponosna jer je izašla
kao pobjednica. Ali kada ih posmatrate
iz neke vremenske distance, shvatate da
oni nose univerzalne vrijednosti, patos,
čovjekovu opterećenost smrću i prolazno-
šću života, sjećanja na stradale. Njihova
simbolika danas može privući ljude koji
se ne sjećaju tih vremena”, dodaje Tur-
kušić-Jurić, predsjednica ICOMOS-a u

76 30/5/2019 STAV