Page 20 - iqna-rayehe-148-1-2

‫ویژ ‌هنامهبررسی‬
‫اندیش ‌ههایقرآنیمولانا‬

‫شماره ‪148‬‬

‫احتمــالاً ابــن عربــی بایــد بســیار تــاش کنــد تــا‬ ‫گنگره ویران کنید از منجنیق‬ ‫خانقــاه برگشــتند ابوســعید مشــغول ســماع شــد‬
‫مسـائلی چـون رنـج و شـر را توضیـح بدهـد‪ ،‬ولـی‬ ‫تا رود فرق از میان این فریق‬ ‫ولـی قشـیری نم ‌یتوانسـت سـماع کنـد از ابوسـعید‬
‫مولانـا م ‌یگویـد اصـ ًا در ایـن بـاره بـا مـن حـرف‬ ‫پرســید چطــور ای ‌نقــدر ســبک و راحــت ســماع‬
‫نزنیـد‪ ،‬چـون اگـر کامتـان با او شـیرین شـده باشـد‬ ‫یعنــی نــه مولانــا بــر شــان ‌ههای اب ‌نعربــی‬ ‫م ‌یکنــی؟ ابوســعید گفــت آن موقــع کــه مــن‬
‫اصـ ًا نم ‌یفهمیـد رنـج چیسـت‪ ،‬همـه چیـز بـرای‬ ‫شــلغم م ‌یخــوردم تــو مشــغول تراشــیدن بــت‬
‫شـما شـیرین م ‌یشـود و بـرای تبیینـش نـه نیـازی‬ ‫ایسـتاده و نـه اب ‌نعربـی بـر شـانه او‪ ،‬بلکـه‬
‫بــه الاهیــات داریــد نــه فلســفه و نــه هیــچ چیــز‬ ‫نفــس بــودی‪.‬‬
‫دیگــر‪ .‬عل ‌یرغــم اینکــه مولانــا دنبالــ ‌هرو ســنائی و‬ ‫هــر دو بــر شــانه ســنت ایســتاد ‌هاند‪.‬‬
‫عطـار اسـت‪ ،‬تفاو ‌تهـای زیـادی بـا او دارد‪ .‬سـنائی‬ ‫بلــه‪ ،‬چــون ایــن دو متعلــق بــه یــک ســن ‌تاند‪.‬‬ ‫مح ‌یالدیــن عربــی را پــدر عرفــان‬
‫اشــعار زیــادی در موضوعــات سیاســی و اجتماعــی‬ ‫مولانـا در جوانـی دمشـق بـوده و احتمـالاً اب ‌نعربـی‬
‫دارد؛ زهدیـات سـنائی متضمـن نقدهـای اجتماعـی‬ ‫را زیـارت کـرده باشـد‪ .‬زمانـی کـه مولانـا در قونیـه‬ ‫اســام ‌یم ‌یدانند‪ ،‬ولــی گمــان م ‌یکنــم‬
‫تنــدی اســت‪ ،‬ولــی مولانــا اصــا و ابــدا بــه ایــن‬ ‫بــود‪ ،‬شــاگرد اصلــی ابــن عربــی ‪ -‬صدرالدیــن‬
‫قونــوی‪ -‬هــم در قونیــه بــود و ایــن دو بــا هــم‬ ‫اگــر روزی از دانشــگاه تهــران تــا میــدان‬
‫قســم مســائل نم ‌یپــردازد‪.‬‬ ‫تعاملاتــی داشــتند‪ ،‬امــا نکتــه حائــز اهمیــت ایــن‬
‫اســت کــه ســبک عرفــان مولــوی بــا ابــن عربــی‬ ‫انقـاب از مـردم و دانشـجویان بخواهیـم یک‬
‫مولانـا تـا سـا ‌لها فقیـه و متکلـم و مفتـی‬
‫متفــاوت اســت‪.‬‬ ‫عـارف مسـلمان را نـام ببرنـد‪ ،‬عـده زیـادی‬
‫بـود ‪ -‬مولـوی بـود‪ -‬امـا بعـد از ملاقـات بـا‬ ‫تفـاوت اصلـی در ایـن اسـت کـه ابـن عربـی رابطـه‬
‫جهــان و خداونــد را کتگورایــز م ‌یکنــد‪ ،‬یــک‬ ‫حتــی اســم مح ‌یالدیــن را نشــنید ‌هاند‪ ،‬امــا‬
‫شـمس‪ ،‬تبدیـل بـه مولانایـی شـد کـه امروز‬ ‫نظــام فلسـفی درســت م ‌یکنــد کــه نشــان بدهــد‬
‫جایــگاه انســان کجاســت‪ ،‬جایــگاه خــدا کجاســت‪،‬‬ ‫قطعــ ًا مولانــا را م ‌یشناســند‪ .‬چــه تفاوتــی‬
‫م ‌یشناسـیم؛ امـروز همـگان او را بـه عنـوان‬ ‫نسـبت خـدا بـا عالـم چیسـت‪ ،‬وسـائط چیسـتند‬
‫و‪ ...‬امـا مولانـا بـا اینهـا کاری نـدارد‪ .‬مولانـا یکسـره‬ ‫بیــن عرفــان مولــوی و مح ‌یالدیــن اســت‬
‫یــک عــارف م ‌یشناســند نــه فقیــه‪ .‬ایــن‬ ‫از دلدادگــی ســخن م ‌یگویــد از محبــوب ســخن‬
‫م ‌یگویــد‪ ،‬ســر در آســمان دارد و بــه چشــمان‬ ‫کــه یکــی بــه تــوده مــردم راه م ‌ییابــد‪.‬‬
‫تغییــر بــه یکبــاره رخ داد؟ یعنــی ممکــن‬ ‫خداونــد ز ‌ل زده اســت‪ .‬در واقــع ابــن عربــی‬ ‫برخـی از بـزرگان معاصـر مـا پرهیـز دارنـد از اینکـه‬
‫گرای ‌شهــای فلســف ‌یتری دارد‪ .‬مولانــا یکســره‬ ‫بیـن مولانـا و ابـن عربـی نسـبتی برقـرار کننـد و در‬
‫اســت فقیهــی ی ‌کشــبه عــارف شــود؟‬ ‫از معشــوق ســخن م ‌یگویــد و کام شــیرینی دارد‪،‬‬ ‫واقـع مولانـا را متعلـق بـه سـنت عرفانـی خراسـان‬
‫مولانـا فقیـه نبـود‪ ،‬پیـش از دیـدار بـا شـمس هـم‬ ‫شـعر مولانـا شـعر وصـل اسـت و شـعر کسـی مثـل‬ ‫م ‌یداننـد و او را کامـ ًا متفـاوت از ابـن عربـی تلقـی‬
‫صوفـی بـود‪ .‬در رسـاله سپهسـالار حکایـت شـده که‬ ‫حافـظ شـعر جدایـی اسـت‪ .‬حافـظ و سـعدی بـه‬ ‫م ‌یکننــد‪ .‬بــه بــاور آنهــا مطالعــه مولانــا بــا تکیــه‬
‫وقتـی برها ‌نالدیـن ترمـذی قصـد داشـت از قونیـه‬ ‫بـر ابـن عربـی ‪ -‬چنانکـه قدمـا چنیـن م ‌یکردنـد‪-‬‬
‫خـارج بشـود‪ ،‬اسـب رم کـرد‪ ،‬او بـه افتـاد و پایـش‬ ‫زیبارویــان زمینــی نظــر دارنــد‪:‬‬ ‫یعنـی تفسـیر اصطلاحـات مثنـوی بـا تکیـه بـر ابن‬
‫شکسـت‪ ،‬امـا بـا ایـن حـال اصـرار داشـت کـه نماند‬ ‫تو که گفت ‌های تأمل نکنم جمال خوبان‬ ‫عربـی‪ ،‬کار خطایـی اسـت‪ .‬ایـن سـخن قابـل تأمـل‬
‫و بـرود‪ .‬مولانـا بـه او گفـت چـرا بـه رفتـن اصـرار‬ ‫بکنی اگر چو سعدی نظری بیازمایی‬ ‫اسـت! امـا مـن م ‌یخواهـم نکتـ ‌های را بگویـم کـه به‬
‫داری‪ .‬پاسـخ داد شـیری عـزم ایـن بادیـه کـرده‪ ،‬او‬ ‫ســعدی ایــن زیبایــی را جلــو‌های از جمــال برتــر‬ ‫نظـر م ‌یرسـد بتوانـد ایـن اختـاف را رفـع کنـد؛ نه‬
‫شـیر و مـن شـیر‪ ،‬دو شـیر در یـک بادیـه نگنجـد‪.‬‬ ‫م ‌یدانــد‪ ،‬امــا مولانــا ای ‌نطــور نیســت و مســتقیم‬ ‫ابـن عربـی بـه یکبـاره از آسـمان بـه زمیـن آمـده و‬
‫اینجـا بشـارت آمـدن شـمس را بـه مولانـا م ‌یدهـد‪.‬‬ ‫بــه خورشــید نــگاه م ‌یکنــد و م ‌یگویــد‪:‬‬ ‫نـه مولانـا‪ ،‬هـر دو متعلـق بـه یـک سـنت هسـتند‪.‬‬
‫مولانـا کامـ ًا بـه سـنت صوفیانـه و عرفانـی متعلـق‬ ‫اگــر بــه ایــن نکتــه دقــت کنیــم نــه شــباه ‌تها‬
‫بـوده اسـت‪ ،‬امـا شـمس چیـزی افـزون بـه مولانـا‬ ‫من غلام قمرم غیر قمر هیچ مگو‬ ‫مــا را فریــب م ‌یدهنــد و نــه تفاو ‌تهــا‪ .‬در اشــعار‬
‫هدیــه م ‌یدهــد کــه «ب ‌یخویشــتنی» اســت‪.‬‬ ‫پیش من جز سخن شمع و شکر هیچ مگو‬ ‫مولانـا شـباه ‌تهای بسـیاری بـا کلمـات ابـن عربـی‬
‫شــمس بــه مولانــا م ‌یگویــد تــو خــود حجــاب‬ ‫وجـود دارد تـا جایـی کـه وقتـی بعضـی ابیـات را‬
‫خـودی! غـزل معـروف مولانـا کـه حکایـت مواجهـه‬ ‫سخن رنج مگو جز سخن گنج مگو‬ ‫م ‌یخوانیــد گمــان م ‌یکنیــد کــه ترجمــه ســخن‬
‫او بـا شـمس اسـت‪ ،‬کاملتریـن کلمـات بـرای فهـم‬ ‫ور از این ب ‌یخبری رنج مبر هیچ مگو‬
‫ابـن عربـی اسـت!‬
‫رابطــه ایــن دو شــخصیت اســت‪.‬‬ ‫اَص ِل َغیر ‌تها بِدانید از اِله‬
‫مرده بدم زنده شدم گریه بدم خنده شدم‬ ‫آ ِن َخلْقا ْن َفر ِع َح ْق ب ‌یاِ ْش ِتباه‬
‫دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم‬ ‫اصــل غیر ‌تهــا از آن خداســت و هرچــه در خلــق‬
‫اسـت‪ ،‬تجلـی آن غیـرت اسـت یـا ایـن بیـت کـه‬
‫دیده سیر است مرا جان دلیر است مرا‬
‫زهره شیر است مرا زهره تابنده شدم‬ ‫می‌گویــد‪:‬‬
‫او چو جان است جهان چون کالبد‬
‫گفت که دیوانه ن ‌های لایق این خانه ن ‌های‬ ‫کالبد از جان پذیرد نیک و بد‬
‫رفتم دیوانه شدم سلسله بندنده شدم‬ ‫خداونـد جـان اسـت و عالـم کالبـد اوسـت‪ .‬دقیقـاً‬
‫همیـن اندیشـه را در کلمـات ابـن عربـی در کتـاب‬
‫گفت که سرمست ن ‌های رو که از این دست ن ‌های‬ ‫فصو ‌صالحکــم هــم م ‌یبینیــد کــه م ‌یگویــد او بــه‬
‫رفتم و سرمست شدم وز طرب آکنده شدم‬ ‫منزلـه روح مدبـر بـدن اسـت؛ یعنـی نسـبت خـدا و‬
‫عالـم مثـل نسـبت روح و تـن اسـت‪ .‬حـرف مولانـا و‬
‫گفت که تو کشته ن ‌های در طرب آغشته ن ‌های‬ ‫اب ‌نعربـی خیلـی شـبیه هـم اسـت‪ .‬جـای دیگـری‬
‫پیش رخ زنده کنش کشته و افکنده شدم‬
‫در مثنــوی م ‌یگویــد‪:‬‬
‫گفت که تو زیرککی مست خیالی و شکی‬ ‫گنگره ویران کنید از منجنیق‬
‫گول شدم هول شدم وز همه برکنده شدم‬ ‫تا که برخیزد تفاوت زین فریق‬
‫مولانـا م ‌یگویـد تعـدد و تکثـری کـه در ایـن عالـم‬
‫گفت که تو شمع شدی قبله این جمع شدی‬ ‫م ‌یبینیـد ناشـی از ایـن اسـت کـه واسـط ‌ههایی آن‬
‫جمع نیم شمع نیم دود پراکنده شدم‬
‫نـور واحـد را شکسـت ‌هاند‪.‬‬
‫گفت که شیخی و سری پیش رو و راهبری‬ ‫چون به صورت آمد آن نور سره‬
‫شیخ نیم پیش نیم امر تو را بنده شدم‬ ‫شد عدد چون سای ‌ههای کنگره‬

‫گفت که با بال و پری من پر و بالت ندهم‬
‫در هوس بال و پرش ب ‌یپر و پرکنده شدم‬

‫خرداد ‪54 1402‬‬