Page 188 - Asia Tenggara dalam Kurun Niaga 1450-1680 Jilid I - Tanah di Bawah Angin - Anthony Reid
P. 188

ASIA  E N G G A R A  D ALA    M   KURUN N IA G A  1450-1680
                                            T


                  w a n ,   s e r t a   budak  c a n d i ,   m  e m  p u n y a i   k e w a j i b a n   b e k e r j a   untuk  raja  hingga

                  separuh w a k t u   m e r e k a .  Sebab itu,  menjual diri  kepada seorang b a n gs a w a n   k a y a

                  bisa  s a n g a t   m  e n g u n t u n g k a n ,   clan  k e c a m a n   b a n y a k   raja  atas  p r a k t i k   s e p e r t i

                  i n i   m e n u n j u k k a n   b a h w a   b a n y a k   o r a n g   y a n g   m  e rna  n f a a t k a n n y a .   L u a s n y a

                  p e r b u d a k a n   u n t u k  pribadi p e n g u a s a  (p r iv a t e  s la v e r y)  m e r u p a k a n   suatu p e t u n j u k

                  d a r i   b e r u b a h - u b a h n y a   k a d a r   p l u r a l i s rn  e   dalarn t u b u h   p ern  e r i n t a h a n   ( L i e b e r m  a n

                  1984:  1 0 7 - 1 0 9 ,   163; R a b h i b a d a n a   1969:  110).

                           D e n g a n   tidak adanya buruh upahan y a n g   bebas,  k e t e r i k a t a n   m  e r u p a k a n

                  s u rn  b e r   u t a m a   d a r i   rn  o b i l i t a s   b u r u h .  B i a s a n y a   m a s y a r a k a t   y a n g   t e r k u a t

                  clan  t e r k a y a   d i   dalam  k o t a   s e r t a   dataran  r e n d a h   p e n g h a s i l   padi  itulah  y a n g

                  m e n y e r a p   t e n a g a   buruh  dari  kalangan  pemburu  h e w a n   atau petani berpindah­
                  pindah, y a n g   bukan  w a r g a   suatu n e g a r a .  K a d a n g - k a d a n g   p e n d u d u k   p e r b u k itan

                  menjual  t a w a n a n   dari  p e p e r a n g a n   a n t a r a   m e r e k a .  Lebih  sering  lagi  m e r e k a

                  dijarah  b e gi t u   s a j a   untuk  dijadikan  budak.  S e l u r u h   t e n a g a   buruh  di  i b u   k o t a

                  Kamboja  pada  masa  j a y a n y a   t a rn  p a k n y a   d i p e r o l e h   d e n g a n   cara  in i.  " S e b a g a i

                  budak,  o r a n g   rn e rn b e l i   penduduk  liar  y a n g   rn e l a k u k a n   k e r j a   l a y a n a n   ini.

                  M  e r e k a   y a n g   rn  e m i l i k i   b a n y a k   budak,  b u d a k n y a   lebih  dari  s e r a t u s   ...  h a n y a

                  o r a n g   m  i s k i n   y a n g   tidak  m  e rn  p u n y a i   s e o r a n g   p u n .  Penduduk  l i a r   adalah
                  o r a n g -<> r a n g   dari  daerah  p e g u n u n g a n   y a n g   tidak  bertuan.  M  e r e k a   m e r u p a k a n


                  suatu  ras y a n g   t e r p i s a h "   ( C h o u   T a - k u a n   1297:  19). Sama h a l n y a ,   o r a n g   M  e l a y u
                  d a t a r a n   r e n d a h   p a n t a i   M  a l a y a ,   S u m a t e r a ,   cl a n   B o rn  e o   s e c a r a   b e r a n g s u r - a n g s u r

                  m e n y e r a p   penduduk p e r b u k i t a n   y a n g   anirnis  s e l a m a   l i m  a   a b a d   sebelum  t a h u n

                  1 9 0 0 ,   melalui  penjarahan,  sistem  upeti,  clan  p e m      b e l i a n ,   t e r u t a m a   a n a k - a n a k

                  ( E n d i c o t t   1983: 216-224; A n d e r s o n   1826: 297-299; K e p p e l   1846: 338-339).

                           D a l a m   k o t a - k o ta   m a r it im   s e b a g i a n   besar  t e n a g a   budak  b e r a s a l   dari p e r ­

                  d a g a n g a n   a t a u   p e n a k l u k a n .   A c e h   m e n g g i r in g   ribuan  ta w a n a n   k e   i b u k o ta n y a

                  sebagai akibat  p e n a k l u k a n - p e n aklukan Sultan  Iskandar Muda  di  M       a l a y a ,   s e p e r t i

                  yang d i l a k u k a n   o l e h   r a j a - r a j a   T h a i   clan B i r m a   d i   d a r a t .  T e n a g a   buruh  di M  e l a k a

                  clan P a ta n i   u rn  u m n y a   berasal  dari J a w a ,  y a n g   u m u m n y a   d a t a n g   s e ba  ga  i   bagian

                  d a r i   p e n g i k u t   k a u m   pedagang  J a w a   y a n g   k a y a .  B u d a k - b u d a k   j u g a   datang  k e

                  k ed  u a   k o t a   i.ni  cl a n   k o ta -k o t a   l a i n n y a   s e b a g a i   s a l a h   s a t u   d a g a n g a n   y a n g   p e n ­
                  t i n g .  K a r e n a   e k s p o r   budak  h a m p i r   s e l a l u   b e r k a i t a n   d e n g a n   p e r p e c a h a n   i n t e r n a l ,

                  m a s y a r a k a t   y a n g   t i d a k   b e r n e g a r a   s e r t a   n eg  a r a   kecil  d i   I n d o n e s ia   b a g i a n   t im  u r ,

                  Irian, B a l i ,   clan Nias, s e l a m a n y a   m  e r u p a k a n   p e n g e k s p o r .  Sula w e s i  S e l a t a n   b a n y a k

                  m e n g e k s p o r   budak di a b a d   ke-16 clan k e - 1 8 ,   tapi  tidak s e l a rn a   p e r i o d e   1600-1668

                                                              k
                  ketika seluruh  s ern   e n a n j u n g   itu  di u a s a i   oleh Makasar yang k u a t .  S e k i ta r   t a h u n

                                                                    152
   183   184   185   186   187   188   189   190   191   192   193