Page 72 - STAV broj 375

KULTURA

proporcijski odnosi bili ključni u stvaranju
harmoničnih utisaka. Taj geometrijski na-
glasak posebno dolazi do izražaja kod jed-
noprostornih kupolnih džamija i potrebe
usaglašavanja glavnog molitvenog prostora,
odnosno centralnog arhitektonskog kubusa,
s elementima kao što su bili kupola, tambur,
munara i trijem. Tajna je bila u odnosima
između veličina i izvođenju pravilnih sti-
lističkih oblika. To je bila naglašeno sime-
trična arhitektura koja je ostavljala skladan
vizualni dojam. Iako monumentalna, u njoj
ste se osjećali veoma ugodno, bez prizvuka
gotičke ekstatičnosti, pa je osjećaj za formu
bio bliži renesansnom poimanju prostora.
Spoljašnjost i unutrašnjost bili su sasvim
usklađeni. Enterijer nije trpio prevelika Kuršumlija medresa Sarajevo
eksponiranja pa je u svemu tome dekor bio
samo decentno naglašen. Nije se računalo Hercegovini je izgrađeno nekoliko džamija bilo direktnog kontakta sa seldžučkim na-
na robusnu plastiku ranijih tradicija pa su koje su tipičan produkt podneblja u kojem slijeđem, historičari su porijeklo džamija
kapiteli, ugaoni mukarnasi ili mihrabi imali su nastale. Iako se neke, u principu, drže s kosim ili četverovodnim krovom počeli
veoma odmjeren ukras koji se odlično ukla- zvanične škole gradnje, u njima ne vidimo izvoditi iz vernakularne arhitekture. To,
pao u opću strukturu građevine. Nigdje tu strogost stila, dok je obrada plastičnih ele- svakako, ima smisla i na poseban način se
ne možemo primijetiti “barokne” forme, menata bila odraz nadahnuća lokalnog maj- odrazilo na području Bosne.
ništa što bi bilo preeksponirano za naše oči, stora čije se umijeće oslanjalo na ono što je Prema tome, na Balkanu su, uporedo,
već samo blage prelaze savršeno inkorpori- mogao saznati iz duge loze ranijih gradite- ali različitom dinamikom, tokom čitavog
rane u cjelinu. lja, a pogotovo kroz sublimaciju graditelj- osmanskog perioda građene dvije vrste dža-
Ipak, izgleda da nisu sve džamije dolazi- stva različitih konfesija. Tipičan primjer mija; kupolne, i one s kosim/četverovodnim
le iz sultanskih radionica već da je određen takve gradnje jeste Vučijakovića džamija u krovom. Ovdje ne govorimo o paralelnoj
broj kupolnih ostvarenja bio produkt doma- Mostaru (prije 1564) te tri džamije u Livnu historiji, niti se može tvrditi da ova dva
ćih arhitekata. To se prije svega odnosi na – Hadži Ahmeta Dukatara (između 1562. i pristupa nisu imala doticaja, ali se, s druge
Hercegovinu, odnosno dijelove zemlje koji 1574), Lala-pašina – Beglučka (1577/78) i strane, može primijetiti određena uslov-
su gravitirali Mediteranu i čija je arhitektura Bali-age Ljubunčića – Čaršijska (između ljenost koja se, recimo u Bosni, zasnivala
vidljivo bila drugačija od one u unutrašnjo- 1530. i 1550), za koje bismo mogli reći da na ekonomskoj dinamici i urbanističkim
sti, a što se najviše ogledalo u vrsti i obradi su lokalne interpretacija osmanskog stila. prioritetima, pri čemu su neke značajnije
kamena, kao i u načinu gradnje koji je dugo- Iako kupolnu arhitekturu džamija najvi- gradske cjeline, poput Sarajeva i Mostara,
vao ranijim srednjovjekovnim tradicijama. še vežemo za 16. stoljeće, ona je zadirala i u mogle priuštiti veće i kompleksnije arhi-
Osim projekata koji imaju kreativnu crtu 17. stoljeće. Međutim, s vremenom je tem- tektonske projekte.
sultanske radionice (Karađoz-begova, Koski po gradnje opao. Kasnija zdanja, iako su se Međutim, i tu je primjetan određen rela-
Mehmed-pašina i Hadži Alijina džamija), u razvijala na klasičnoj tradiciji, dobijala su tivizam. Oduvijek se mislilo da je izraz “mo-
nove oblike, velikim dijelom zasnovane na numentalno” isključivo vezan za kupolne
Ipak, izgleda da nisu sve promjenama koje je uzrokovao tzv. osmanski džamije, što je samo jednim dijelom tačno.
džamije dolazile iz sultanskih barok, kao i primjenom lokalizama. Posljed- Iako su džamije poput Gazi Husrev-begove,
Ferhad-pašine ili Karađoz-begove bile i osta-
nje takve džamije u 19. stoljeću izgradili su
radionica već da je određen Husein-kapetan Gradaščević (1826) u Gra- le nenadmašne u svojoj veličini i ukupnoj
broj kupolnih ostvarenja bio dačcu, zatim sultan Abdul Aziz u Brezovom arhitektonskoj ljepoti, isto su tako i džamije
s kosim krovom mogle projicirati veličinu i
Polju (1862) i Ali-paša Rizvanbegović (1848)
produkt domaćih arhitekata. u Blagaju nadomak Mostara. raskoš, a ne samo priskrbiti epitet skromnog
mahalskog zdanja. U tom smislu čak i neke
To se prije svega odnosi na DŽAMIJE BEZ KUPOLE
Međutim, osim kupolnih, na Balkanu se
Hercegovinu, odnosno dijelove gradio i jedan sasvim drugačiji tip džami-
zemlje koji su gravitirali je, bez kupole, s kosim krovom i crijepnim
Mediteranu i čija je arhitektura pokrovom. Takva konstruktivna tipologija
svoje korijenje vuče iz seldžučke arhitektu-
vidljivo bila drugačija od re, gdje je kupolna gradnja bila ograničena i
one u unutrašnjosti, a što gdje su velike molitvene površine bile pokri-
vene različitim kosim i rebrastim krovnim
se najviše ogledalo u vrsti sistemima, a koji su se oslanjali na veći broj
i obradi kamena, kao u i stubova ili stubaca. Kada je kasnije prednost
definitivno otišla na stranu kupole, džamije
načinu gradnje koji je dugovao s kosim krovom dobijaju nešto skromnije
ranijim srednjovjekovnim dimenzije iako se do danas sačuvalo neko-
liko izuzetnih primjera ovakve arhitekture.
tradicijama. S obzirom na to da s vremenom više nije Handanija dzamija Prusac

72 13/5/2022 STAV