Page 67 - BÜLTEN DERGİSİ 89. SAYISI

Doğu Türkistan meselesi, İşgalin sebebi çok zengin yer altı ve yer üstü
bir devletin işgalidir. kaynaklarıı, stratejik konumu, tarıma elverişli ve dört

Çin’in iç meselesi değildir. mevsimin muhteşem bir şekilde yaşanılıyor olmasıdır.

Orta Asya Türk tarihinin eski devrin- 742 yılında Uygurların çok kuvvetli Uygur Kağanlığı yıkılınca Kara-Han
de bozkır kültürüyle kurulan üçüncü bir şekilde tarih sahnesinde belirdi- unvanını aldı. Karluklar diğer bazı İngiltere ve Rusya, Dogu Türkistan tirilmesi yasaklandı. Halkın hastalıktan yısı, 1990’da altı milyona yükselmiştir.
devlet Uygur Kağanlığı’dır. Uygurlar ğini görüyoruz. II. Gök-Türk Devleti, Türk boyları ile birlikte, Karahanlı dev- Devletini resmen tanıdı. Osmanlı tam kırılması için hastane kurulmadı. Türk- Uygurlu birçok genç kıza, Çin’ in başka
VIII. asrın ortasında Gök-Türklerden Bilge’nin ölümünden sonra hızla za- letinin temelini attılar. İlk Karahanlı bu sırada iç karışıklıklarla uğraşırken, lerin birbirlerine tıbbi ve sosyal yar- yerlerinde istihdam edilmesi yönünde
(Göktürk) sonra bağımsızlıklarını ka- yıflamıştır. İç karışıklık başlayınca Çin hükümdarı olan Bilge Kül Kadir Han, İngiliz ve Ruslar Yakup Beg’ i kendi dimda bulunmaları engellendi. Çocuk politikalar izlenmiştir. Bu durum bütün
zanıp kendi devletlerini kurdular. Bu imparatoru devreye girmiş elçisini başkenti Kaşgar yaptı. Kadir Han ’ın kontrollerine alamayacaklarını gö- hastalarından binlerce bebek öldü. dünyaya, bir propaganda aracı olarak,
kaganlık yaklaşık yüz yıl devam etti- Uygur, Karluk ve Basmıllara gönde- yeğeni Satuk Buğra Han, Müslü- rünce Çinlilerin 1875 senesinde yeni Bu dönemden kalma mezarliklarda, azınlık bölgelerinin kalkındırılması
ken sonra Kırgızlar tarafından yıkılın- rerek, onları Gök-Türklere karşı tah- manlığı kabul etti sonra devletin başı- istilasına göz yumdular. Ünlü tarihçi büyüklerden çok küçüklerin mezarları olarak sunulmuştur. Bütün bunların
ca ikiye ayrılan Uygurların bir kısmı rik etmişti. Ayaklanan bu üç boy 742 na geçince İslamiyet’i resmi din olarak Eberhat’in yazdığına göre, Türkistan bulunmaktadır. Yapılan bütün bina- yanı sıra, bölgede insan haklarına ay-
ihtilali on milyon ölüye mal olmuştur.
larda Türkler ücretsiz, yemekleri dahi
Kansu-Ordos bölgesine, diğer bir yılında Gök-Türk Kağanı Kutlug’u öl- ilan etti. kendilerine ait olmak üzere, ırgat gibi kırı ve baskı/yıldırma politikası olarak
kısmı ise Beşbalık bölgesine geldiler. dürdüler. Uygurlar doğu (sol), Karluklar 1218 yılı Cengiz Han istilasi, Doğu Yakup Beg zamaninda Türk mima- çalıştırıldı. Bütün bu zulümlerin so- nükleer denemeler gerçekleştirilmiş
Zaman içinde her iki grup da hayat batı (sağ) kanat yabguluklarını aldılar ve ve Batı Türkistan’ ı da içine almıştır. risine uygun şekilde inşa edilmiş bü- nunda, bir zamanlarin ileri ve mamur ve sosyal yozlaşmanın tetiklemek için
tarzını değiştirerek yerleşik kültüre hep beraber Çin’e elçi göndererek res- Cengiz Han’in ölümünden sonra, tün binalar yıkılıp, yerlerine Çin üslu- ülkesi Dogu Türkistan, yoksul, bakım- de Çin’ in doğusundan getirilen adi
geçtiler. Maniheizm, Budizm ve İslam men tanındılar. Doğu Türkistan’ ın bulundugu toprak- bunda binalar yapıldı. Doğu Türkistan’ siz, harap bir hale geldi. suçlardan hüküm giymiş mahkûmlar,
dinlerinin de etkisi buna katılınca eski Dokuz Oğuz kabilesi Bugu, Bayırku, lar oğlu Çağatay’ a düşmüştür. Timur’ ın adı değiştirildiği gibi, şehirlere Çince Doğu Türkistan’da kurulan hapisha-
Türklerin farklı bir yönleri ortaya çıktı. Hun (Qun), Bayırku, Tongra, Sse-chie isimler konuldu. Doğu Türkistan Türk- 1931′de Doğu Türkistan’ın doğu- nelere nakledilmiş, sonraki hayatlarını
Neticede yerleşik hayat tarzı onlara (İzgil), Ch’i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku, un Batı Türkistan’ ı elde etmesinden leri Çince okumaya ve Çinlilerle evlen- sunda bulunan Kumul vilayetinde da burada geçirmelerini sağlayacak
sonra, Çağatayların elinde sadece
günümüze kadar gelen eşsiz sanat A-tielerdi (Ediz). Bunlara Uygurlar da dirilmeye mecbur tutuldu. Genelev, Hoca Niyaz Hacı ve Salih Dorga’nın imkânlar sunulmuştur.
eserleri meydana getirme fırsatı tanı- katılınca On Uygur olarak anılmaya Doğu Türkistan kalmistir. Dogu Tür- meyhane, kumarhane gibi yerler açi- öndeliğinde bir ayaklanma başladı ve Çin Halk Cumhuriyeti, Doğu
dı. Dolayısıyla Uygurlar, Türk tarihinin başladılar. Yani Uygur Devleti’nin baş- kistan’daki Çağatay hanedanı ile hiz- larak Dogu Türkistanlilarin ahlaklari Doğu Türkistan’ a yayıldı. Bütün Doğu Türkistan’ı işgal edip hâkimiyeti al-
çok farklı bir cephesini langıçta halkını bu boylar meyda- metindeki bütün Moğol beyleri ve as- bozulmaya çalışıldı. Doğu Türkistanlı- Türkistan Çin isgalinden kurtarildi. 12 tına aldığı 1949 yılından günümüze
oluşturdular. Yerleşik na getirmişlerdir. Bu sebepten kerileri 1357 de Müslüman olduktan ların milli gururlarını kırmak için, Müs- Kasım 1933′ te Kaşgar’da istiklal ilan kadar, inişli çıkışlı bir ivme gösterse
lüman Türkler, rütbesi ne olursa olsun
sonra Türk-İslam kültürünün etkisine
edildi.
Uygur adına dolayı Uygurlar bazı İslam girmisler ve yavaş yavaş Türkleşmiş- bir Çinlinin karşısında ayağa kalkmak de, bu bölgeye ve insanlarına karşı
974 yılında ya- hayat tarzı kaynaklarında Dokuz Oğuz lerdir. 17. yy sonunda Hidayetullah veya atından inerek saygı göstermek Çinli general Rusya” dan yardım etnik ayrımcılık ve bunun sonucu
zılan Chiou olarak kaydedilmişlerdir. Hocanın baskaldırışı, Çağatay dev- zorunda bırakıldı. Karşı koyma ruhu- istedi. Bu kez Rusya işgali başladı ve olarak asimilasyon politikası izle-
Wu Tai Shih Uygurlara Uygurlar kendi içlerinde letini sarsmıstır. Bundan yararlanan nu öldürmek için, Çinli memurlara çok 1944’e kadar sürdü. 2. Dünyü Savaşı miştir. Bu duruma tepki olarak ortaya
adlı Çin kay- günümüze kadar de dokuz uruga (küçük Moğol Kalmuk’lar, Doğu Türkistan’ geniş yetkiler tanındı. Bunlar, Doğu ile Rusların gitmesiyle Milliyetçi Çin bir- çıkan başkaldırı ve hak arama müca-
na ğında kabile) bölünmüşlerdi: ın kuzeyini işgal etmisler ve burada, Türkistan’lıyı istedikleri zaman tutukla- likleri Doğu Türkistan’ı işgale başladı. deleleri Çin merkezi yönetimi tarafın-
şahin gibi gelen eşsiz sanat Bunlar Yağlakar, Utur- merkezi İli olmak üzere bir devlet kur- tabilir, cezalandırabilir, gerekirse öldü- Çin’den çok sayida göçmen getirtildi. dan devlet ve rejimin bütünlüğünü
dolaşan hü- gar, Kürebir, Baga Sıgır, rebilirdi. Çok ağır vergiler ve Bunlara, Urumçi taraflarındaki verimli tehdit eden ayrılıkçı, bölücü faaliyet ve
cum eden eserleri meydana Ebirçeg (Abırçak), Hazar, muşlardır. Bu devlet, ancak 1760 ′a para cezaları konuldu. topraklar verildi. Gerçek vatanse- talepler olarak adlandırılmış, bu şekil-
anlamı ve- Hu-wu-su, Yagmurgar ve kadar yaşaya bilmiştir. Doğu Türkistan halkı “Türk” ve verler, milliyetçi aydınlar yine de de algılanması yolunda çalışmalar
hapishanelerde bırakıldı.
rilmektedir. getirme fırsatı Ayabire adlarını taşıyorlardı. Çin’i yöneten Mançurlar, Doğu Tür- dehşetli bir şekilde gerçekleştirmiştir.
Yine uy (akra- Uygurlarda toplumsal yapı kistan’ ı işgal edince (1763) burada bir soyuldu. Halkın “Türkistan” Uygurlar, ana yurtla- Doğu Türkistan’ da yaşayan Müslü-
ba, müttefik) ten tanıdı. hızlı bir değişim göstermiş, özel- genel valilik kurdular. Urumçi ve Bar- altın, gümüş, rında işgal altında ya- man-Uygur Türklerine yönelik olarak,
geldiği ve On Uygur likle ekonomi de ve düşünce tar- köl bölgelerini, Çin’e dahil Kansu’ya mücevher gibi kelimelerinin şamaktadırlar. Çin özellikle dinsel özgürlüklerin, kültürel
adının 10 müttefik mana- zında şehirleşmeye doğru atılımlar bagladilar. Diğer bölgelerde de sö- varlıkları, te- anayasası ile de faaliyetlerin ve dillerinin yasaklanması
sında olduğu da bildirilmiştir. atılmıştır. Deve ve ata dayalı basit bir mürge yönetimi tesis ettiler. minatsız kağıt kullanılması, gazete, garanti altına alı- politikası Soğuk Savaş süresince de-
605 yılı civarında Uygurların küçük ulaşım sistemi kurmuşlardı. Şehirleş- 1763′te Hamudullah Beg, 1819- para karşılı- dergi çıkarılması, nan özgürlüklerin vam etmiş, ancak dönemin bugüne
verilmemektedir.
bir kabile olduğu sonucuna varıyoruz. menin sonucunda ticarette de ilerle- 1826’de Cihangir Han, 1830′ da Yusuf ğında alındı. Çin’ in uyguladığı göre görece kapalı yapısı yüzünden,
Çünkü sayılarının on bin ve bunun diler. At-ipek ticareti hiç görülmediği Han Hoca, 1846′ da Muhammed Emin Madenler pa- Türkiye’den ve İslam kimlik politikası ise var olan muhalif duruşlar ve hak ara-
yarısının asker olduğu vurgulanmış- kadar artmış, elde ettikleri ipeğin faz- Hoca, 1855′te Veli Han Töre hareket- rasız olarak temel ayaklanma- yışları yine aynı sert önlemlerle bastı-
tır. Tola ırmağının kuzeyinde yaşayan lasını başka ülkelere ihraç ediyorlar, leri ile Mançur istilasından kurtulmak Çin’e taşındı. Ülkelerinden gazete, ların ve protestola- rılmıştır. Bu durum, Çin’ e tek taraflı bir
Töles boyları, Uygur kağanlığının ana ipeği para birimi olarak kullanıyor- için yapılan mücadelelerdir. 1863’ de Çinli tüccarla- rın en önemli sebebi- propaganda yapımına uygun ortam
unsurunu oluşturacaktır. lardı. Kırgızlar 840 yılında Ordu-balig’i nihayet Yakup Beg, Doğu Türkistan’ı ra her kolayligi kitap getirilmesi ni oluşturmaktadır. Bu sağlamıştır. Uygurlara yönelik dini,
627 yılında vergilerin artırılması basarak son Uygur kağanı Ho-sa’yı bağımsız bir devlet haline getirmiştir. saglandigi halde, yasaklandı. uygulama, soy ve ırksal kültürel, sosyal, ekonomik ve siyasi
üzerine Gök-Türklere isyan eden boy- öldürdüler, ahaliyi kılıçtan geçirdiler. Osmanlı Hükümdarı Sultan Aziz’e Doğu Türkistanlıla- bir milliyetçilik anlayışı ye- alandaki baskılar Çin resmi makam-
lar arasındadırlar. O zaman reisleri Ötüken’de devletleri yıkılan Uygurlar bir elçilik heyeti gönderen Yakub Beg rın ticaret yapmalari rine, ortak kültürü ve değerleri ları tarafından inkâr ya da itiraf edilse
P’u-sa idi. Hatta üzerlerine gönderi- yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine kendisine biat ettiğini bildirip, himaye engellendi. “Türk” ve “Tür- ön plana çıkaran ve azınlıklara yöne- de Doğu Türkistan’daki kanunlar bu
len yüz bin kişilik Gök-Türk ordularını (Çungarya), Kan-çou’ ya ve en yoğun istemiştir. Sultan Abdulaziz, Doğu Tür- kistan” kelimelerinin kullanılması, lik ‘benzetme politikası’ dır. ayrımcılık ve baskı üzerine inşa edildi-
yenmeleri şöhretlerinin artmasına se- bir şekilde İç Asya / Tarim Havzası’ na kistan’ a bir askeri heyet ve bir miktar gazete, dergi çıkarılması, Türkiye’den 1953’te 300 bin olan Han Çinli sa- ğinden, bölgedeki insani durum iyile-
bep olmuştu. göç ettiler. silah göndermiştir. ve İslam Ülkelerinden gazete, kitap ge- şememektedir.
64 65