Page 213 - Iqtisodiyot ilmi osmonida yulduzga aylanganlar (1-qism)

КРИСТОФеР AЛьБеРТ СИМС

ни инобатга олган ягона шахс эди. кўпчилик танқидлар кейнсчилар
томонини олар эди. Статистикачилар ва эконометристлар уларнинг
қарашларини унчалик ҳам оқлашмас эди.
Ҳансен: Ижозат бергангиз, жавобларингизнинг икки жабҳасига
тўхталсак. Узлуксиз вақт оралиғида ўзаро алоқа чекланганлиги ўз
қийматини кўрсатган бўлса-да, «ўзаро алоқа» терминининг ўзи
катта низоларни келтириб чиқаради. Ушбу суҳбатларнинг нати-
жаси самара бердими ёки тескари бўлиб чиқдими?
Симс: кўпгина ҳолларда улар икки тарафга олиб кетар эди. Мен ИҚТИСОДИЁТ ИЛМИ ОСМОНИДА ЮЛДУЗГА АЙЛАНГАНЛАР
ҳозирга қадар, «ўзаро алоқа синови» – бу каби синовлар учун яхши
номдир. Мен шундай иш ёзгандим (Sims, 1977), уни ҳеч ким ўқимаган,
ўқиган бўлса ҳам умуман тушунмаган. кўп ҳамкасбларим айтганди,
кўп ўқидик-ку, лекин яхши тушунолмадик. Ушбу ишимда айнан ўза-
ро алоқанинг семантик жиҳатлари ва турли хил қўлланилиш усуллари
тадқиқ қилинган эди. Ўйлайманки, кўпчилик ўзаро алоқанинг аниқ кўр-
саткичларини чуқур тушунтиришга қийналишар эди. шунга қарамай,
биз «сабаб» терминини кўп ишлатамиз.
«Ўзаро алоқа» термини ҳозирда жуда кўп ишлатилмоқда. Грейн-
жер ва мен уни предметлар учун аниқловчи сифатида рекруссив тар-
тибга солишда қўллар эдик. Тўғри инжинирияда ўзаро алоқа терми-
ни Грейнжер билан биз ишлатишимиздан анчагина аввал ишлатила
бошланган. Ўзаро алоқа шу билан бирга бир томонлама тақсимланган
лаглардаги алоқаларда ҳам қўлланилган, у ерда ўзгарувчилар экзоген
ҳисобланган.
Эконометрика бўйича мутахассислар тўғри эконометрикада кор-
реляцион алоқаларни эмас, балки ўнг томондаги ўзгарувчи регрессив
ўзаро алоқаларни излашлари керак. амалий ишларда ўзгарувчилар
ҳам ўнг, ҳам чап томонда мавжуд бўлиши қарор қабул қилишда ўзаро
алоқанинг мавжудлигини билдиради. Лекин, ҳеч ким шу вақтга қадар,
ўнг томондаги регрессив тенгликнинг сабабли тартиблаш ва статистик
аниқ ўзгарувчи ўртасидаги фарқни ўрганмаган. Грейнжернинг ўзаро
алоқалари ушбу тушунчаларни аниқ бирлаштиради.
Ҳақиқатда тартиблаштирилган интуициялар фақат Грейнжернинг
сабабли тартибларига тўғри келиши ёки келмаслиги ҳам мумкин. Фи-
шер Блек бу борада ҳақ эди. У шундай мисол келтирдики, у ерда Грейн-
жернинг сабабли тартиблар исталган интуитив сабабли тартибга мос
келмайди. Лекин, кўп ҳолатлар бўлганки, Грейнжернинг сабабли тар-
тибига регрессив тенглик орқали ишланишининг мос келиши ҳам куза-
тилган. инсонлар буларнинг барчасини тушуна билишлари яхши бўлар
21