Page 12 - 01 Орчлонгийн үүсэл

ялгаатай.
Борооны үүл, үс самналт, конденсатор гэх мэт эерэгээр
цэнэглэгдсэн биед протонууд давамгайлсан байдаг тул электронуудын
дутагдалд орсон юм. Эсвэл, сөргөөр цэнэглэгдсэн бие электронуудын
илүүдэлтэй болно. Хэрвээ электрон ба протонуудын ерөнхий тоо ижил
бол тэр бие ямар ч цахилгаан цэнэггүй.
Цахилгаан цэнэгтэй бөөмийн эргэн тойронд өөр цахилгаанжсан
бөөмд үйлчилдэг хүч байдаг бөгөөд тэдгээрийг хоорондоо ойртох
үед илэрнэ. Цахилгаан хүч үйлчилж байгаа цэнэгт бөөмс, түүний
орчмын огторгуйг цахилгаан орон гэнэ. Хэрвээ цэнэгт бөөмс хөдөлж
байвал түүний эргэн тойронд соронзон хүч (соронзон орон) үйлчилж
эхэлнэ. Хурдасгасан буюу удаашруулсан хөдөлгөөнд буй цэнэгт
бөөм цахилгаансоронзрон цацраг (фотонууд)-ийг цацна. Цахилгаан
цэнэг хэзээ ч устдаггүй ба юунаас ч түүнийг үүсгэж болохгүй. Энэ
үзэгдэл нь цахилгаан цэнэг хадгалагдах хууль хэмээн алдаршсан юм.
2-р зурагт хамгийн хөнгөн бөөм бол электрон гэдгийг бид харж байна.
Ингэхлээр электрон өөрийнхөө цэнэгийг дамжуулах бүр жижиг бөөмс
болон хуваагддаггүй. Энэ онцлог түүний тогтворт чанар юм. Эгэл
бөөмсийн чухал дараагийн бүлэг бөөм бол барионууд юм. Түүний
үндсэн шинж чанар бол барионы цэнэг (барионы тоо). Вапв грекээр
“хүнд”, “жинтэй” гэсэн үг. Барионууд бол хүнд бөөмс. Түүнийг Та 2-р
зургийн дээд хэсгээс олно. Барионууд төгсгөлөг (битүү) бүлэг үүсгэдэг.
Барион бол зөвхөн өөр барион болон хувирна. Жишээлбэл, нейтрон
нь протонд, протон нь нейтронд л хувирч болно. Протон ба нейтрон
хоёр атомын цөмийн үндсэн бөөмс, иймд тэдгээрийг нуклонууд гэж
нэрлэдэг ба пис1еиз латинаар “цөм” гэсэн үг.
Нуклоноос нэлээд хүнд барионуудыг грек үгний эхний үсгээр
буюу “лямбда”, “кси”, “сигма”, “омега” хэмээн тэмдэглэдэг. 2-р
зурагт тэд нуклонуудын дээгүүр байрлаж, гиперонууд гэж нэрлэнэ.
Бүх гиперонууд тогтворгүй тул үүссэнийхээ дараа хурдан задардаг.
Ганц нейтрон ойролцоогоор арав гаруй минут оршин байгаад
протон руу задардаг. Барион болгон хүснэгтэд доошоо байр эзлэх
гэж тэмүүлнэ. 2-р зурагт хамгийн доогуур байр эзэлсэн барион бол
протон, тэр задрахгүй, хэрэв тэгвэл сансарт нэг барион дутагдах гэх
боловч байгаль өөрөө нэг ч барион алдахгүйн төлөө зохицсон байдаг.
Физикчид эерэг барион бүрт +1 цэнэг оногдуулдаг. Фотон, электрон ба
бозонууд болох бүх үлдсэн бөөмс барионы цэнэг тэг байдаг. Хувирдаг
бүх барионуудын нийлбэрийг барионы ерөнхий цэнэг буюу барионы
тоо хэмээн Л^-ээр тэмдэглэдэг. Орчлонд болж буй ямар ч процессын үед

11