Page 9 - Gramatyka dla praktyka II wersja flipbook 2024

Temat czasownika
Z punktu widzenia glottodydaktyki temat czasownika można określić jako część bezokolicznika po odcięciu końcówki -ć, -ść, -źć lub -c.
Od tak wydzielonego tematu tworzy się formy czasu przeszłego, przyszłego złożonego i trybu przypuszczającego. Do tworzenia form
trybu rozkazującego podstawą jest forma 3. os. czasu teraźniejszego.

pisać (on) pisze
czas przeszły pisałem —
czas przyszły złożony będę pisała —

tryb przypuszczający pisalibyśmy —
tryb rozkazujący — piszcie

Odmiana przez osoby w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym
W zależności od końcówek osobowych wyróżnia się następujące grupy koniugacyjne:
-m, -sz, np. mieć – mam, masz; jeść – jem, jesz
-ę, -ysz / -isz, np. tańczyć – tańczę, tańczysz; robić – robię, robisz
-ę, -esz, np. pisać – piszę, piszesz; grupa -ować, np. gotować – gotuję, gotujesz

Aspekt i czasy
Większość czasowników tworzy pary aspektowe (czasownik niedokonany, np. jeść, odpowiadać, czasownik dokonany, np. zjeść,
odpowiedzieć). Aspekt niedokonany oznacza między innymi, że nadawca skupia się na tym, co się zdarzyło lub zdarzy podczas
wykonywania czynności, albo że czynność była lub będzie powtarzana. Aspekt dokonany oznacza między innymi, że nadawca
koncentruje się na tym, co się zdarzyło lub zdarzy po zakończeniu czynności, albo że czynność była lub będzie jednorazowa i przyniesie
spodziewany rezultat. Czasowniki ruchu mają dwie formy aspektu niedokonanego (np. iść, chodzić) i jedną formę dokonaną (np. pójść).
W języku polskim istnieją trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Jednak aspekt czasowników powoduje, że wyodrębniamy
dwie kategorie czasu przeszłego (dokonany i niedokonany) oraz dwie kategorie czasu przyszłego (dokonany – czas przyszły prosty
i niedokonany – czas przyszły złożony). Te dwie kategorie różnią się znaczeniem (w czasie przeszłym) albo znaczeniem i budową
(w czasie przyszłym). Czasowniki dokonane nie mają form czasu teraźniejszego.

aspekt niedokonany dokonany
czas

przeszły Robiłem szarlotkę. Zrobiłem szarlotkę.
teraźniejszy Robię szarlotkę. —
prosty — Zrobię szarlotkę.
przyszły
złożony Będę robił szarlotkę. —

Rodzaje gramatyczne
Kategoria rodzaju występuje w czasie przeszłym, przyszłym złożonym i trybie przypuszczającym.
W czasie przeszłym i trybie przypuszczającym w liczbie pojedynczej występują osobne formy dla trzech rodzajów gramatycznych
(męskiego, żeńskiego i nijakiego), przy czym forma dla rodzaju nijakiego istnieje tylko w 3 os. (ono, to). W liczbie mnogiej rozróżnia
się dwa rodzaje gramatyczne: rodzaj męskoosobowy (odnoszący się do grup samych mężczyzn albo grup, w których znajduje się co
najmniej jeden mężczyzna) oraz niemęskoosobowy (odnoszący się do kobiet, dzieci, zwierząt, przedmiotów, pojęć, zjawisk itp.).

Rodzaje w czasie przeszłym (aspekt dokonany i niedokonany)
rodzaj
lp.
męski żeński nijaki

ja robiłem robiłam —
ty robiłeś robiłaś —
on / ona / ono robił robiła robiło
lm. męskoosobowy niemęskoosobowy
my robiliśmy robiłyśmy
wy robiliście robiłyście
oni, one robili robiły

7