Page 32 - 10_niigem_sudlal_Neat

БҮЛЭГ
2 СОЁЛ

Биåлгээ нь монголчуудын аж амьдралаас үүсчээ. Биåлгээнд ихэвчлэн амьдрал
дээр хийж гүйцэтгэдэг çан үйлүүдийг хийдэг. Жиøээ нь, цайныхаа дээж, цацлыг
уул усандаа өргөх, юм оёх, тариа тээрэмдэх буюу тариа татах, ноос савах, бөх
барилдах, нум сум харвах, морины явдал çэргээр биåлдэг. Ìонгол бүжгийн
намба төрх, монгол хүний сэтгэл хөдлөлийн онцлог чанарыг угсаатны бүжиг,
бий биåлгээнээс салгах аргагүй юм. Төв халхын бүжигт монгол хүний эрхэмсэг
чанар, ёслол хүндэтгэлийн намба төрх, гунхах, ганхах, туялçах хөдөлгөөн
голлодог бол баруун монголын çахчин, торгууд, урианхай дөрвөд, хотон, баяд
өөлд ястны бүжигт гарын болон цээжин биåийн огцом түргэн хөдөлгөөн, дал
мөрний хаялга, сугсралт, солбилт çэрэг нийтлэг намба төрх давамгайлна.

Соёл нь хэл, үнэлэмж, ёс çанøил, хэм хэмжээ, мэдлэг гэсэн элåмåнтүүдээс
бүрддэг.
Õүснэгт 2.1. Соёлыг бүрдүүлэгч элåмåнтүүд
Соѐлыг
бѷрдѷѷлэгч Агуулга
элементѷѷд

Соѐл бол хѷн бодол санаагаа ямар нэг тэмдэгтэд тѵлѵѵлѵл, бэлгэдэл
болгон шингээж буй хэрэг юм. Ѵѵрѵѵр хэлбэл, соѐлын ѷзэгдлѷѷд
тэмдгэн хэлбэрээр оршдог гэсэн ѷг. Бид ярьж, бичиж, зурж, барьж
Бэлгэ
тэмдэг байгуулж байна гэдэг нь ѷзэл тѵсѵѵлѵл, хѷсэл зоригоо тэмдэг болгон
хувиргаж байгаа хэрэг юм. Тэмдгийн илэрхийлж буй далд утгыг бэлгэ
тэмдэг буюу бэлгэдэл гэж нэрлэдэг. Жишээ нь, Ард Аюушийн хѵшѵѵ
бол Монголын ард тѷмний эх оронч байдлын бэлгэдэл болдог гэх мэт.

Тэмдгийн хамгийн тѷгээмэл хэлбэр нь хэл юм. Хэл бол хѷний оюуны
ертѵнцийг илэрхийлэгч, хадгалагч, дамжуулагч арга хэрэгсэл юм.
Хѷмѷѷс бодит байдлын тухай мэдээ, мэдээллийг тухайн эд юмстай
Хэл нь заавал шууд харилцах замаар бус, харин тэдгээрийг илэрхийлэн
тэмдэглэсэн ѷг, ѵгѷѷлбэр, бичвэр, зураг, дохио зангаа зэрэгтэй харилцах
замаар олж мэддэг. Хэл хэмээх ойлголт нь зѵвхѵн яриа, бичгийн хэлээр
хязгаарлагддаггѷй, дохио зангаа, хѵдѵлгѵѵн зэрэг биеийн хэлээр
илэрхийлэгддэг.

Юуг зѵв гэж хѷлээн зѵвшѵѵрѵх, бас юуг буруу, зохисгѷй гэж ѷзэх талаар
Ѷнэлэмж нийтэд хѷлээн зѵвшѵѵрѵгдсѵн эрхэм чанаруудыг ѷнэлэмж гэдэг. Жишээ
нь, шударга ѐс, хѷний эрх, эрдэм боловсрол гэх мэт.

Хѷмѷѷсийн зан тѵлѵвийг зохицуулдаг дэг журам, хууль дѷрэм, ѐс
заншил зэргийг бѷхэлд нь хэм хэмжээ гэдэг. Хэм хэмжээ нь зохистой
Хэм хэмжээ
сайхан хувцаслахаас эхлээд муу ѷйл ѷйлдэж болохгѷй гэх зэрэг ѵргѵн
агуулгатай.
Хѷмѷѷсийн мэддэг баримт, туршлага, ѷнэт зѷйлсийг хэлнэ. Жишээ
нь, монголын ард тѷмэн тэнгэр унших эрдэм, дѵрвѵн улиралд малаа
арчлан маллах, ѷржѷѷлэх, бэлчээрийн ѵвс ургамлын ач тусыг таних
Мэдлэг
зэрэг туршлагын шинжтэй эрдэм ухааныг бий болгожээ. Ийм туршлагын
шинжтэй мэдлэгээс гадна ѷлгэр домог, шашин, урлаг, шинжлэх ухаан,
философи гэх мэт мэдлэгийн олон хэлбэр байна.

32