Page 67 - STAV broj 277

dijela: južni srednjovjekovni i sjeverni
osmanski dio.
“Ovo malo predmeta iz Velike gradine
daje nam podlogu da možemo zaključiti da
je ta gradina postala za bronzanog doba”,
piše Ćurčić.

RAZILAŽENJA OKO IMENA
Ime Bilaja jedno je od spornih pitanja.
Mirza Hasan Ćeman je na temelju analize
kartografske građe i njene toponimije objav-
ljene u knjizi M. Kozličića dao u vrlo dugoj
bilješci sve historijske potvrde do početka
18. stoljeća. Pretežno je to W. Welay, kod I.
Lučića iz 1688. godine, Bilay, G. Cantelli da
Vignole iz 1689. godine. Konkretno, pravi
naziv te utvrde i njezinog podgrađa, koje
će kasnije prerasti u istoimeno naselje, je-
ste Bilaj, a ne Bjelaj. To Bjelaj je inačica
koju su donijeli sa svojim govorom srp-
ski doseljenici (raniji kmetovi) sa svojom
štokavskom ijekavicom na područje koje
je tradicionalno bilo sa starosjedilačkom
novoštokavskom ikavicom. Taj etnik tek gomila zvana “mala gradina”, koja je nekoć u tekstu Bjelajsko Polje i Bravsko iz 1925.
je novije stanovništvo upotrebljavalo, pa služila kao mjesto žrtve, a na krajnjem ju- godine u 35 tomu.
treba upotrebljavati stoljećima stari oblik gozapadnom dijelu leži srednjovjekovna Rađenović također navodi da je Bi-
Bilaj. Dodatna potvrda jeste da tako pišu ruševina bjelajski grad, koja se sastoji od laj čisto muslimansko naselje. Međutim,
naši renomirani historičari: H. Kreševljako- samog grada i jednog predgrađa, te ističe da Kozličić navodi da, na osnovu službenih
vić, H. Kapidžić, H. Šabanović i E. Pelidija. se u dvorištu grada naziru tragovi džamije. austrougarskih popisa stanovništva 1879.
Stari grad Bjelaj (Bilaj) dobio je ime “Nutarnji, po svoj prilici stariji grad ima godine urađenih godinu nakon okupacije
po bjelini (bijeloj ili biloj boji) kojom se masivni, okrugli toranj, sagrađen od sedre- BiH, to nije tako zato što se pod popisnom
isticao iznad Bjelajskog polja. Mnogi gra- nih kocaka i visok 16 metara, i gotovo isto jedinicom Bilaj te godine obuhvatio i dio
dovi u Bosni i Hercegovini u svom imenu toliko visoke gradske zidine sazidane od okolnih naselja, te se ubrojalo stanovništvo
sadržavali su tu odrednicu, kao Biograd sedre i lomljena kamena. Uz toranj je grad- i onoga što ne spada u naselje Bilaj. To se
(Akhisar), Biograci i mnogi drugi, navodi ska kapija sa šipljastim lukom. Dužina gra- vidi kod Ivana Franje Jukića u njegovom
se u tekstu Komisije za očuvanje nacional- da s predgrađem mjeri 153 metra, širina 40 djelu Zemljopis i poviestnica Bosne iz 1851.
nih spomenika BiH. metara. Predgrađe, čiji su zidovi već opali, godine, koji utvrdu u Bilaju uopće ne spo-
potječe svakako iz kasnijeg vremena. Usred minje, ali zato bilježi da se u Bilaju, osim
DŽAMIJA USRED GRADA tog dvorišta nalazi se džamija, njezini zidovi muslimanskih, nalaze i kuće pravoslavnih.
Opisujući svoje arheološke nalaze, Vej- vrlo su slični zidovima predgrađa i kao da Suprotno tome, Gustav Thoemmel u djelu
sil Ćurčić u tekstu objavljenom u Glasniku potječu iz istog doba. I jedna čatrnja oču- Geschichtliche, politische und topografisch-sta-
Zemaljskog muzeja BiH od aprila 1902. go- vala se u gradskom dvorištu sve do danas.” tistische Beschreibung des Vilajet Bosnien iz
dine navodi da se zapadno od velike gra- Danas je na mjestu džamije udubina 1867. godine, ne spominjući bilajsku utvrdu,
dine proteže oko 400 metara duga i strma ispunjena gomilom kamenja. Ulaz u obor ističe da je Bilaj čisto muslimansko naselje.
kosa na kojoj niže velike gradine leži velika bio je na sjevernom zidu, nadsveden šilja- Prema popisnim podacima iz knjige
stim lukom. Na tom mjestu jedva su vid- M. Kozličića o stanovništvu Unsko-san-
ljivi nadzemni ostaci bedema ili samo nje- skog područja od 1879. do 1921. godine,
govi tragovi. Najočuvaniji dio bedema iz za Bilaj bi prikaz stanovništva bio sljede-
Salih Sidki Muvekkit osmanskog doba jeste južno i sjeverno od ći: 1879. godine – ukupno 572 stanovnika,
Hadžihuseinović u svom srednjovjekovnog jarka, duž zapadne strane od čega 443 muslimana i pravoslavnih 129
stanovnika; godine 1885. – ukupno je bilo
platoa. Prema završetku jednog dijela za-
djelu Tarih-i-Bosna navodi padnog bedema, izgleda da je još jedan ulaz 548 stanovnika i svi su muslimani; godi-
pouzdaniji podatak da bio u tom zidu sjeverno od jarka. ne 1895. bilo je ukupno 647 stanovnika, od
čega 642 muslimana i 5 pravoslavnih; godi-
“Duž istočne strane bedema nije saču-
se Bilaj (Bjelaj) prvi put van. Naselje i njegove kuće nekad su bile ne 1910. bilo je 686 stanovnika ukupno i svi
spominje 864. godine na gradini, u obzidanom predgrađu odmah su bili muslimani, te 1921. godine ukupno
do grada. I sada se tamo poznaju temelji
554 stanovnika, od čega 538 muslimana i
po Hidžri ili 1459/1460. kuća i džamije. Vidi se i negdašnje groblje. pravoslavnih 16 stanovnika.
Treba istaknuti općepoznatu činjenicu
(...) Potkraj 18. stoljeća skupa s opadanjem
godine po gregorijanskom vojnog značenja odbrambene utvrde Bilaj da su od Ostrovice, Kulen-Vakufa, Hava-
kalendaru, te da je u njemu formiralo se novo naselje na dnu tog povi- le pa do Bilaja i Bosanskog Petrovca sve
ključne položaje u odbrambenim utvrdama
šenog brežuljka pa su se tadašnji stanovnici
tada stradao bosanski kralj Bilaja primakli bliže njiva i polja i dobili držali Kulenovići, begovi čije je prapočelo
vjerovatno u Kulen-Vakufu, kojem su po-
laganiji pristup kućama”, navodi P. Rađe-
Stefan (Stjepan) nović, u Srpskom etnografskom zborniku darili i svoje ime. n
STAV 25/6/2020 67