Page 32 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

naylar yana idishdagi suvga qayta to‘yintirish uchun qo‘yiladi. Endi idishdagi suv
qatlami naydagi tuproq balandligi bilan teng bo‘lishi lozim. Buning sababi tuproqda
butun g‘ovaklarni suv bilan to‘lishini ta’minlashdir. Tuproqda to‘la nam sig‘imini
hosil qilish uchun naylarni ertalabgacha qoldirib ketish mumkin. Ertasi kuni TNS ni
termik uslub yordamida aniqlash mumkin.
KNS va TNS ni aniqlash va hisoblash tuproqda namlikni o‘rganish usulida olib
boriladi.
[TNS] ni quyidagi formula orqali hisoblash ham mumkin.
Р Р
TNS %=  100 yoki

  100 dv
dv
Bu erda,
TNS – to‘la nam sig‘imi, tuproq vazniga nisbatan % hisobida;
R – tuproqning umumiy g‘ovakligi, % hisobida;
3
dv – tuproqning hajm og‘irligi, g/sm .
Misol: tuproqning umumiy g‘ovakligi (R) 0-20 sm li qatlam uchun 58% ga
3
teng. Uning hajm og‘irligi esa 1,30 g/sm . Bunda

58
TNS % = = 44 6 , %ga teng bo‘ladi.
3 , 1

TNS ni hisoblash yo‘li bilan ifodalaganda biz shu narsaga e’tibor berishimiz
lozimki, tuproq to‘la nam sig‘imi holatida unda mavjud bo‘lgan hamma g‘ovakliklar
suv bilan band bo‘lardi, ya’ni tuproq deyarli ikki qismdan (qattiq va suyuq) iborat
bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham TNS miqdor jihatdan umumiy g‘ovakliklar
miqdorining hajm og‘irligiga bo‘linmasiga teng bo‘ladi.
Tuproqning maksimal molekulyar namligini A.F.Lebedev uslubi bo‘yicha
aniqlash. Ish tartibi: fizik tahlil uchun tayyorlangan tuproq namunasidan diametri 8-
10 sm li chinni piyolachaga olib, undan xamirsimon massa tayyorlanadi. So‘ngra shu

massadan diametri 5 sm, soz va og‘ir qumoq tuproqlar uchun qalinligi 2 mm, engil
tuproqlar uchun qalinligi 1 mm bo‘lgan “loy kulcha”lar yasaladi. Ularni filtr qog‘oz
ustiga qo‘yiladi. “Loy kulcha”ning usti yana batist yoki oq surp bilan berkitiladi.

Shundan keyin yasalgan kulchaning pastki va ustki tomoniga 20 qavat filtr qog‘oz
qo‘yiladi va shu usulda 4-5 ta namuna tayyorlanadi. Har bir namunada tuproq
chuqurligi va raqami belgilanishi lozim.
So‘ngra tayyorlangan namunalar pressga joylashtiriladi. Bunda bir namuna

ikkinchisidan pressning o‘lchamiga mos holda tayyorlangan yog‘och yoki po‘lat
plastinkalar bilan ajratilishi lozim. Bu plastinkalar “loy kulcha” larning yaxshi
2
siqilishini ta’minlaydi. “Loy kulcha”larni press tagida har 1 sm yuza 65 kg bosim
bilan (bu bosim, agarda press porsheni diametri 8 sm, tayyorlangan “loy kulcha” ning
2
diametri esa 5 sm bo‘lganda, press manometri 25 kg/sm ga teng) 10 minut davomida
siqiladi. Belgilangan vaqtning o‘tishi bilan press bosimi kamaytiriladi va so‘ngra “loy

kulcha” larda qolgan namlik miqdori aniqlanadi. Agarda “loy kulcha”lar shu