Page 35 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma
P. 35
Tuproqning issiqlik xossalari. Tuproqning issiqlik xossalariga: tuproqning
issiqlik singdirishi, issiqlik sig‘imi va issiqlik o‘tkazuvchanligi kiradi. Tuproqning
issiqlik singdirishi – tuproqning quyosh energiyasini qabul qilib, singdirish
xossasidir. Tuproqning bu xossasi odatda albedo (A) ko‘rsatkichi bilan
xarakterlanadi. Albedo qanchalik kam bo‘lsa, tuproq quyosh energiyasini shuncha
ko‘p singdiradi. Albedo tuproqning rangiga, namligiga, struktura holatiga, tuproq
yuzasining tekisligiga va o‘simlik qoplamiga bog‘liq (8-jadval). To‘q tusli, gumusga
boy tuproqlar och tusli tuproqqa nisbatan va nam tuproq quruq tuproqqa qaraganda
quyosh energiyasini ko‘proq singdiradi va albedo ko‘rsatkichi past bo‘ladi.
8-jadval
Turli tuproqlar va o‘simlik qoplamining albedosi, % (A.F.Chudnovskiy, 1959)
Tuproqlar Albedo O‘simliklar Albedo
Quruq holdagi qora 14 Bahorgi bug‘doy 10–25
Nam holdagi qora 8 Kuzgi bug‘doy 16–23
Quruq holdagi bo‘z 25–30 Sabza o‘t 26
Nam holdagi bo‘z 10–12 Qurigan o‘t 19
Quruq holdagi gil 23 G‘o‘za 20–22
Nam holdagi gil 16 Kartoshka 19
Sholi 12
Tuproqning issiqlik sig‘imi – tuproqning issiqlikni singdirib, o‘zida ushlab
turish qobiliyati bo‘lib, 1 gramm yoki 1 sm hajmdagi tuproqning 1°C ga qizdirish
3
uchun ketgan va kaloriya bilan o‘lchanadigan issiqlik miqdori bilan ifodalanadi.
Tuproqning og‘irlik (yoki solishtirma) issiqlik sig‘imi va hajmiy issiqlik sig‘imi
ajratiladi. Issiqlik sig‘imi tuproqning minerologik va mexanik tarkibiga, organik
moddalar miqdoriga, uning g‘ovakligi va tuproqdagi havo miqdoriga bog‘liq (9–
jadval). Suvning issiqlik sig‘imi tuproqdagi mineral va organik moddalardagiga
qaraganda ancha yuqori bo‘lganidan, nam tuproqlarning haroratini oshirish uchun
quruq tuproqqa nisbatan ko‘proq issiqlik zarur bo‘ladi. Nam tuproqlar sekinroq qizib
va sekin soviydi, quruq tuproq tezroq qizib, tez soviydi. Soz tuproqlar nam holatida
qumli tuproqlarga qaraganda ancha yuqori issiqlik sig‘imiga ega bo‘lganidan,
sekinroq soviydi. Shuning uchun serchirindi va og‘ir mexanik tarkibli tuproqlar
«sovuq» tuproq, oz chirindili, yengil (qumli, qumloq) tuproqlar «iliq» tuproqlar
jumlasiga kiradi.
Tuproqqa ishlov berish, yerni sug‘orish yo‘li bilan tuproq g‘ovakligini va
namligini o‘zgartirish hamda ma’lum darajada tuproqning haroratini boshqarish
mumkin
