Page 38 - YARMUHAMMEDOV J. DORIVOR_O’SIMLIKLAR_FLORASI_VA_SISTEMATIKASI_FANIDAN

daraxt, buta, baʼzan sut shirasiz oʻt oʻsimliklar. Barglari navbatlashib yoki
qaramaqarshi joylashgan, butun, oʻyilgan yoki qaychibarg , yonbargli.

Toʻpgullari — kuchala, boshoq, roʻvaksimon yoki boʻsh sharsimon. Gullari
ayrim jinsli, bir yoki ikki uyli. Gulqoʻrgʻoni oddiy odatda, 4 boʻlakli. Changchisi
toʻrtta, urugʻchisi bitta. Mevasi danaksimon yoki yongʻoqcha, birlashib etli
toʻpmeva hosil qiladi. Tutdoshlarga 53 turkum va 1400 ga yaqin tur kiradi.

Asosan, tropik va subtropik mamlakatlarda, qisman oʻrta mintaqada tarqalgan.

Morus L. – Красная шелковица –
Qizil tut (Moraceae Link – Тутовые -
Tutdoshlar).
O‘zbekistonda tutning ikki turi oq
tut, baliq tut – Morus alba L. va qora tut
(Shotut ham deyiladi) – Morus nigra L.
Keng ko‘lamda ekiladi. Esxil (yunon

yozuvchisi) tut daraxtini shu nomda
keltirgan, Ovidiy (lotin yozuvchisi) tut
daraxtini mevasini “morum” deb

14-rasm atagan.
Kimyoviy tarkibi. Tut bargi tarkibida efir moyi, S vitamini, terpenoidlar,
organik kislotalar, mevasida qandlar, bo‘yoq, pektin, oqsil, oshlovchi moddalar

bor.
Dorivor mahsuloti: Fructus Folia Morusi – Tut mevasi va barglari.
Ishlatilishi: Shotut po‘stlog‘i va bargi qaynatmasi stomatologiyada va
tomoq kasalliklarida og‘izni chayishga tavsiya etilgan. Mevasini iste’mol

qilish yurak hastaliklarini davolashda ijobiy natija bergan.
Tutdoshlarning eng yirik turkumlaridan biri fikus (Ficus) doim yashil yoki
barg toʻkadigan daraxt, buta, baʼzan oʻt oʻsimliklari hisoblanadi. 1000 ga yaqin

turi bor. Bargi turli shaklda, yonbargli, koʻpincha toʻkiluvchan. Fikuslardan anjir
(F. carica) uzoq yashovchi daraxt. Barglari oddiy, 3—5 boʻlakchali,
toʻkiluvchan. Gullari toʻpgulining ichida oʻrnashgan. Tutdoshlarning yana bir

yirik turkumi Tut (Moras) Shimoliy yarim sharning moʻtadil mintaqalarida
tarqalgan.
Gazandadoshlar (Urticaceae) oilasi 45 turkumga kiruvchi 850 ga yaqin

turni o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda 2 turkumga oid 4 ta turi o‘sadi. Bu oilaga
ikki uyli bazan bir uyli o‘t, ayrim daraxt yoki butalar kiradi. Ko‘p vakillarida
kuydiruvchi tukchalar bo‘lib , badanni qichitadi, shu sababli qichitqi o‘t ham deb

38