Page 7 - YARMUHAMMEDOV J. DORIVOR_O’SIMLIKLAR_FLORASI_VA_SISTEMATIKASI_FANIDAN

O‘simliklar olamining barchasi uchun xaraktyerli va umumiy bo‘lgan xossa
hamda xususiyatlar bular hujayra devorining qattiq modda zarrachalarini
o‘tkazmasligi (yutmasligi yoki o‘zlashtirmasligi)dadir. Hujayra devorining bu

xususiyati baktyeriyalar, zamburug‘lar, suv o‘tlari va yuksak o‘simliklarning
barchasi uchun xos bo‘lib, tirik tabiatdagi hayvonot olamining birortasida ham
takrorlanmaydi. Hujayra po‘sti o‘simliklar olamining tarixiy taraqqiyoti

davomida ularning dasturiga shu qadar chuqur kirib kelgan va mustahkam
o‘rnashib olganki, uni ma’lum ferment ta’sirida ajratib olinganda ham u ma’lum
vaqt o‘tishi bilan, yangitdan shakllanishi muqarrar. Hujayra devori (pusti) ning bu

xususiyati, ma’lum sabablarga ko‘ra еrib, hujayraning faqat tirik qismi,
yalang’och protoplast holida qolganda ham yangitdan po‘st bilan qoplanadi
(masalan, yashil suv o‘tlari). Tarixiy taraqqiyotining ilk davrida o‘simliklar
olamining shakllangan hujayra po‘sti himoya vazifasini o‘taydigan organ sifatida

hosil bo‘lishi bilan bir qatorda, o‘simlikning oziqlanishida ham muhim rol
o‘ynagan. Qattiq po‘st bilan o‘rab olingan hujayralar, tashqi muhitdan hayot

uchun zarur bo‘lgan oziq moddalarni faqat suvda еrigan holda qabul qiladi.
Evolutsiya jarayonida hujayra devorining bu tariqa shakllanishi, keyingi
taraqqiyotiga ham ta’sir qilgan. Mustaqil ravishda oziqlanish, ularning tana
yuzasining kattaligiga bog’liq. O‘simlikning tashqi muhit bilan aloqador bo‘lgan

tana yuzasi qancha katta bo‘lsa, oziq moddalar shuncha ko‘p miqdorda qabul
qilinadi. O‘simliklarning shimish yo‘li bilan oziqlanishi, ularda ikkinchi bir
xususiyat, ya’ni harakatsiz (kam harakatlanish) holatining vujudga kelishiga

sabab bo‘ladi. Albatta, ayrim murakkab tuzilishli yuksak o‘simliklar ildiz
poyalari, ildiz tugunaklari, еr ustki vegetativ ko‘payish organlari yordamida
spora, urug‘ va mevalarining keng tarqalishi bilan o‘zining birinchi bor o‘sib

chiqqan makonini o‘zgartirish imkoniga ega bo‘lgan. Ammo bu passiv harakat,
hayvonlarning muntazam ravishdagi faol harakatidan keskin farq qiladi.
O‘simliklar olami filogenetik jixatdan bir butun o‘simliklar guruxidan iborat

degan taxmin xozirga qadar to‘liq еchilganicha yoq. Ko‘pchilik botanik olimlar
fanning eng sunggi ma’lumotlariga tayangan holda, o‘simliklar olamini uch
mustaqil gurux: uvoqlanuvchilar, zambug‘urlar va o‘simliklarga bo‘lishni ma’qul
topadilar. Shu nuqtai nazardan, o‘simliklar olami filogenetik jihatidan

oziqlanishiga ko‘ra, ya’ni ekologik xususiyatiga qarab alohida guruxga ajratilgan,
degan fikrga kelamiz. O‘simliklar qoplami еr sharining quruq qismini va dunyo

okeanini deyarli to‘liq ishg’ol etgan. Hatto, Arktikada ham muzdan bo‘shagan
maydonlarda, u qadar ko‘p bo‘lmasada moxlar, lishayniklar va suv o‘tlari o‘sadi.
Umuman olganda, еr kurrasida mavjud bo‘lgan hayot quyosh nuri va
atmosfyerani Quruqlik va okean o‘simlik qoplamlariga ta’sir ko‘rsatishini taqozo

qiladi. Quyosh nuri sekundiga 300 000 km tezlik bilan 6 minut ichida еr sathiga
еtib keladi. Quyosh nurining bir qismi atmosferaga singib ketadi. Yer yuzi va

7