Page 8 - YARMUHAMMEDOV J. DORIVOR_O’SIMLIKLAR_FLORASI_VA_SISTEMATIKASI_FANIDAN

okean sathiga uning faqat yarmiga yaqini (48%) еtib keladi. Quruqlik va dunyo
okeanining yashil ekani (tropik, subtropik va o‘rta iqlimli mintaqaning keng
yaproqli o‘simliklari, suv o‘tlari) nihoyatda katta hajmdagi quyosh nurini qabul

qilish imkoniga ega bo‘lgan fotosintez reaktori hisoblanadi. Yerga qadar еtib
keladigan quyosh nurining nihoyatda ko‘p miqdorda bo‘lishiga qaramasdan
o‘simliklar olami uning faqat 1—2% ni qabul qiladi xolos. Shunday bo‘lsada,

o‘simliklar olami fotosintez jarayoni natijasida nihoyatda ko‘p miqdordagi
organik moddalarni sintez qiladi. Ularning har yili bir necha milliard (4,5x10)
tonna organik modda hosil qilishi fikrimizning dalili bo‘la oladi. Tabiatda

anorganik moddalardan organik moddalarning sintez qilinishi bilan bir qatorda
biosfyerada organik moddalarning parchalanish jarayoni ham boradi va
biokomplekslar ximiyaviy elementlarning ionlarigacha parchalanishi sodir
bo‘ladi. Bu parchalanish barcha tirik mavjudotlarning nafas olishi, o‘lik hayvon

va o‘simlik qoldiklarini chirituvchi getyerotrof mikroorganizmlarning faoliyati
tufayli sodir bo‘ladi. Parchalanish natijasida hosil bo‘lgan karbonat angidrid va

suv tabiatga yana qaytadi. Bu jarayon moddalarning biologik almashinuvi deb
yuritiladi. Tan olishimiz kerakki, tuproq tarkibidagi minyeral moddalar bitmas-
tuganmas emas. Tabiatda organik birikmalarning parchalanishi sodir
bo‘lmaganda va uning tarkibidagi o‘simliklar olamining oziqlanishi uchun zarur

minyeral elementlar tuproqqa qaytmaganda, asrlar, ming va million yillar o‘tishi
bilan tuproq, tarkibidagi o‘simliklar qabul qila oladigan minyeral elementlar
butunlay tugab va tuproq unumsiz tog‘ jinsiga aylangan bo‘lar edi. Avtotrof va

getyerotrof organizmlarning o‘zaro kompleks munosabatda bo‘lishini taqozo
etadigan biologik modda almashinuvi еr kurrasida xayotning davom etishini
ta’minlaydi.

Inson o‘z taraqqiyotining dastlabki davrlaridan boshlab o‘simliklar
olamining talaygina qismini oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, dori-darmon va
hokazolar uchun ishlatgan. Hozirgi kunda ham kishilik jamiyati o‘simliklardan

barcha ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanadi. U dehqonchilikda asosan gulli
(yopiq urug‘li) o‘simliklarni ekib o‘stiradi. Ularning aksariyat qismi kishilik
jamiyatining tarixiy taraqqiyoti davomida ko‘p martalab tanlanish va
chatishtirilishi natijasida o‘zining yovvoyi ajdodlaridan keskin farq qilib, genetik,

fiziologik hamda bioximik jihatdan talaygina o‘zgarishlarga uchragan. Yopiq
urug‘li o‘simliklar uchun xos bo‘lgan ko‘pgina organik birikmalar moxsimonlar,

ochiq urug‘lilar, hatto yopiq urug’li o‘simliklarning ilk ajdodlarida ham
uchramaydi. Inson yopiq urug’li o‘simliklardan ko‘plab uglevodlar, oqsillar,
yog’, organik kislotalar, vitaminlar, glyukozidlar, alkoloid va shu kabilarni oladi.
O‘simlik inson, hayvonlar va barcha tirik mavjudotning asosiy oziq manbai

hisoblanadi. Inson еtishtiradigan tola, kauchuk, non, shakar, turli-tuman mevalar,
choy, kofe, vino, hamda u tufayli olinadigan, yog’, pishloq, go‘sht, tuxum, asal

8