Page 9 - YARMUHAMMEDOV J. DORIVOR_O’SIMLIKLAR_FLORASI_VA_SISTEMATIKASI_FANIDAN

kabilar o‘simliklar olamining sahovatli in’omidir. Yopiq urug’li o‘simliklar
bo‘lmaganda insonning hozirgi kungi talabini faqat moxlar, paporotniklar, ochiq
urug‘li o‘simliklar hisobiga qondirishni tasavvur etib bo‘lmasdi. Hatto, uy

hayvonlari ham bu o‘simliklarni iste’mol qilmaydi.
O‘simliklarni changlatuvchi hasharotlar qushlar, sutemizuvchi hayvonlar,
yopiq urg‘ililar bilan bir vaqtda rivojlangan. Tabiat oldindan bilgandek inson

uchun, uning ishlashi va taraqqiy topishi uchun keng maydon (arena) yaratgandek
tuyuladi. U o‘z atrofida ko‘plab foydali o‘simliklarni topib, ularni xonakilashtirib,
hosildor navlarini yaratishga muvaffaq bo‘ladi. O‘simlikshunoslik tarixiga nazar

tashlaydigan bo‘lsak, u Osiyoda, arxeologi ma’lumotlarga ko‘ra, 7—8 ming yil
muqaddam dunyodga kelgan. Uning asosiy markazlaridan biri Markaziy, xususan
O‘rta Osiyoda bo‘lgan. U O‘rta Osiyoda (N. I. Vavilov) qadimiy Mesopotamiya
past tekisligi (hozirgi O’zbekistan, Tojikiston) madaniy o‘simliklarning tarqalish

markazlaridan biri hisoblanadi. Bu markazda o‘ziga xos geksoploid bug’doy
populyatsiyasi; dukkaklilarning no‘xat, loviya, mosh, beda; yog’ beradigan

o‘simliklarning zig’ir, kunjut; poliz ekinlarining sabzi, piyoz singari madaniy
turlari yaratilgan. Bu o‘lkaning meva daraxtlari ayniqsa, e’tiborga molik. Ikki
daryo oraliri axolisi o‘rik, uzum, yong‘oq, pista, bodom, anor, anjir va
shaftolining shirin-shakar navlarini yaratganlar. Tanlash yo‘li bilan yaratilgan

uzum, o‘rik, qovun singari o‘simliklarning quritilgan mevasi tarkibida 70% ga
qadar qand moddasi saqlangan. Hozirgi kunga kelib, bug’doyning 3000 dan,
kartoshkaning 2000 dan, uzumning 1000 dan, g‘o‘zaning 2000 dan, atirgulning

3000 dan ortiq navlari yaratilgan. Xalq xo‘jaligida ularning tola beradigan,
dorivor bo‘yoqbop, efir moyli turlari keng qo‘llaniladi. Ammo madaniy
o‘simliklarning kelib chiqishi haqida aniq bir fikr aytish ancha qiyin, chunki

ularning Vatani haqida anikq ma’lumotlar xozircha еtarli emas.
Inson o‘simliklardan foydalanishni qadimdan bilgan. U yashash va hayot
kechirish uchun o‘zining atrofidagi turli tuman o‘simliklarning maysalari,

novdalari, barglari, mevalari, urug‘lari, piyozlari, tugunaklari, ildizlari va
ildizpoyalaridan oziq ovqat uchun foydalangan hamda boshqa maqsadlarda ham
ulardan bahramand bo‘lgan.
Foydali o‘simliklarni boshqacha qilib xom ashyo o‘simliklari deb ham

yuritish mumkin. Xom ashyo o‘simliklari bu, tabiiy flora tarkibida uchraydigan
bevosita to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlatiladigan yoki qayta ishlov byergandan keyin

ishlatilishi mumkin bo‘lgan turlardir.
Xom ashyo o‘simliklarini ularning ishlatilishiga ko‘ra klassifikatsiyaga
solish keng qo‘llaniladi. Unga muvofiq, barcha xom ashyo o‘simliklari odatda 2
ga bo‘linadi:

1. Texnik o‘simliklar (kauchuk saqlovchi, smola saqlovchi va boshq.);
2. Natur o‘simliklar (oziq ovqat, dorivor, vitaminli va boshq.).

9