Page 676 - Trinh bay Dia chi Quang Yen (Ver-2020 online)

676  Ñòa chí Quaûng Yeân

Ở các làng quê Yên Hưng những năm 1945 trở về trước, tinh thần Nho giáo còn được
thể hiện rõ trong trật tự phe giáp, bộ máy lý dịch và Hội đồng kỳ mục. Từ thế kỷ XVII,
các làng, xã ở Yên Hưng đều xây dựng văn chỉ để thờ Khổng Tử và những người học
hành đỗ đạt của làng. Nhiều làng ở Yên Hưng rất trọng về đường khoa mục, hễ có đỗ
đạt mới được ghi vào bia người hiền ở văn chỉ, còn nếu chỉ làm quan thì dẫu đến tam, tứ
phẩm mà không đỗ đạt cũng không được ghi vào văn bia. Các làng, xã còn thành lập Hội
Tư văn - nơi tập trung những người được đào tạo về Nho học (những quan chức nghỉ hưu
về làng, những người nho sinh trưởng thành hay các chức dịch đương nhiệm...), mục
tiêu hoạt động chủ yếu là khuyến học.

Ngoài hệ thống văn chỉ ở các làng xã, triều đình Nhà Nguyễn còn xây dựng Văn miếu
Quảng Yên tại núi Long Nhãn, thôn Khê Chanh. Năm Minh Mạng thứ 10 (1829), triều
đình cho Quảng Yên xây dựng lại Văn thánh miếu và Nhà học chính tại Quỳnh Lâu
(khu vực cơ quan Sư đoàn 395, Quân khu 3) để đào tạo sĩ tử và quan lại. Do nhu cầu học
hành ngày một tăng, sau này Nhà học chính được nâng lên thành Trường Huấn đạo.
Năm Tự Đức thứ 2 (1849), Trường Huấn đạo được đổi thành Trường Giáo thụ đào tạo tú
tài cho các huyện Yên Hưng, Hoành Bồ, Nghiêu Phong, châu Hải Ninh, châu Tiên Yên.
Trong trường học có xây Văn thánh miếu, thường gọi là Văn miếu, thờ Đức Khổng Tử
và các tiền nhân để khuyến khích việc học hành.

Tuy nhiên, do tác động của thời gian, chiến tranh, đến nay thị xã Quảng Yên không
còn bảo tồn được nguyên vẹn Văn miếu hay văn chỉ, văn bia ở các làng, xã xưa. Văn
miếu và Trường Giáo thụ không còn phế tích, hiện vật về Văn miếu chỉ còn 2 tấm bia
đá. Một tấm đặt tại Bảo tàng Bạch Đằng, tấm bia còn lại có đề 6 chữ Hán “Tiền giám
sinh quan chức bi” (bia ghi quan chức giám sinh triều trước) nhưng đã bị mất, chỉ còn
nội dung bia được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Duy chỉ có Văn chỉ Khê Chanh
(phường Quảng Yên) được nhân dân địa phương trùng tu lại năm 2008 trên nền di tích
cũ, trong đó tấm bia đá “Khê Chanh hương hiền bi” (bia người hiền làng Khê Chanh),
ghi tên 29 người học hành đỗ đạt của làng Khê Chanh qua các khoa thi thời Nhà Lê,
Nhà Nguyễn còn được lưu lại nguyên vẹn. Ngoài văn chỉ, bia đá Khê Chanh (còn được
lưu giữ nguyên vẹn), các bia văn từ tại Yên Đông, Hải Yến (phường Yên Hải), Phong
Cốc - là dấu tích của các văn chỉ, văn từ xưa còn lưu tới ngày nay... được nhân dân địa
phương bảo tồn, gìn giữ.
Yên Hưng trước đây (nay là thị xã Quảng Yên), tuy là vùng đất xa xôi, dân cư thưa
thớt, nơi đầu sóng ngọn gió hứng chịu nhiều thiên tai khắc nghiệt, song Nho học vẫn
luôn được đề cao, chú trọng, nhiều người thi cử đỗ đạt, làm quan dưới các triều đại
phong kiến. Cuối thời Lê, huyện Yên Hưng có 2 người đỗ Hương cống là Bùi Huy Ngọc
và Nguyễn Huy Khuê. Đến thời Nguyễn, những người đỗ đạt thuộc khu vực trấn Yên
Quảng đều là người Yên Hưng, tiêu biểu có: Vũ Đức Tuế người xã La Khê (nay thuộc xã
Tiền An) đỗ Hương cống kỳ thi Ân khoa, khoa Tân Tỵ, Minh Mạng năm thứ 2 (1821);
Vũ Trọng Nghĩa người xã Phong Lưu (nay là các phường Phong Cốc, Phong Hải, xã Cẩm
La) đỗ Cử nhân khoa Mậu Ngọ, Tự Đức năm thứ 11 (1858); Nguyễn Huy Hách người xã
Trung Bản (nay thuộc xã Liên Hòa) đỗ Cử nhân khoa Bính Ngọ, Thành Thái năm thứ
18 (1906). Tinh thần Nho học tiếp tục được các thế hệ học trò Yên Hưng đề cao, coi trọng,