Page 179 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Och tusli bo‘z tuproq ob - havoning kelishiga qarab 40 - 120 sm
gacha chuqurlikda namlanadi. Och tusli bo‘z tuproqlarda o‘simlik

foydalana olmaydigan namlik to‘q tusli va tipik bo‘z tuproqlardagiga
nisbatan 1,5-2 baravar kam. Bu esa, albatta, tuproq mexanik tarkibining
engilligi, nam sig‘imining bir muncha kichik bo‘lishi bilan bog‘liqdir.

Tuproqda qish va erta bahorda to‘plangan nam havo isishi bilan
bug‘lanib kamayadi va may oyining birinchi o‘n kunligida tuproqning
ustki 0,5 m li qatlamida o‘simlik o‘zlashtira oladigan foydali namdan asar

ham qolmaydi. Don va boshqa ekinlardan yuqori hosil etishtirish uchun
O‘zbekiston sharoitida och tusli bo‘z tuproqlarni sug‘orishga to‘g‘ri
keladi.
Cho‘l mintaqasi tuproqlarining suv rejimi. Cho‘l tuproqlari

respublikaning yog‘in-sochin juda kam bo‘ladigan past tekisliklarida
tarqalgandir. Cho‘l zonasi tuproqlariga taqir, taqirsimon (taqirli) kulrang,
qo‘ng‘ir va qumli tuproqlar kiradi.

Bu mintaqa tuproqlaridagi (Ya.Nosirov, E.Qarshibaev) tabiiy namlik
hap qanday o‘simlik uchun ham kamlik qiladi. YOg‘in-sochin, asosan, erta
bahorda yog‘adi, yillik yog‘in miqdori 110-120 mm dan oshmaydi.
Bunday namgarchilikda tuproqning yuza qatlamigina namlanadi. Taqir

tuproqlar deyarli namlanmaydi. Taqirsimon tuproqlarning namlanish
chuqurligi yog‘in-sochin mo‘l bo‘lgan yillarda ham 40 sm dan oshmaydi,
namlanish chuqurligi o‘rtacha 25-30 sm ni tashkil etadi. Taqir va

taqirsimon tuproqlarning yuza namlanishiga yog‘in-sochin miqdorining
kamligi, shuningdek bu tuproqlarning suv o‘tkuzuvchanlik qobiliyatining
kam bo‘lishi tufaylidir. Masalan, taqir tuproqlar 5 sm qalinlikdagi suvga

bostirilib, bir sutka turganida ham tuproqning atigi 5-6 sm li yuza qatlami
namlanadi. Tushgan yog‘in-sochindan taqirlarning yuza qatlami tezda
bo‘kib, o‘ziga xos suv o‘tkazmaydigan yupqa parda hosil qiladi. Bunday

paytlarda suvning juda oz qismi tuproqqa singib, asosiy qismi havoga
bug‘lanib ketadi.
Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlarning namlanish chuqurligi yog‘in-sochin
miqdoriga va ko‘pincha mexanik tarkibga bog‘liq bo‘lib 40-120 sm

atrofidadir. Respublikamizning shimoliy hududlaridagi qo‘ng‘ir tuproqlar
birmuncha chuqurroq (60-70 sm), janubiy hududlaridagi tuproqlar esa 40
sm chuqurlikda namlanadi. Qumli tuproqlar 40 sm dan 200 sm gacha

namlanishi mumkin, lekin ko‘pincha 100 sm chuqurlikgacha namlanadi.
Umumiy suv jamg‘armasining miqdori cho‘l tuproqlarida har xil,
buning asosiy sababi yog‘in-sochin miqdorining ko‘p-ozligiga,
tuproqlarning suv o‘tkazuvchanligiga, ayniqsa, granulometrik tarkibining

174