Page 176 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

qaragan yonbag‘irlarda ancha qalin o‘sadi, shunga ko‘ra sentyabrga kelib,
yonbag‘irlarda o‘simlik o‘zlashtira oladigan nam deyarli qolmaydi.

To‘q tusli bo‘z tuproqlarning ustki (30 sm li) qatlamidagi faol nam
miqdori iyul oyigacha etadi. Keyinchalik kamayib, yog‘ingarchilik davri
boshlangunga qadar, o‘simlik o‘zlashtira olmaydigan darajaga tushib

qoladi. Shuni aytish kerakki, qish har qancha sernam bo‘lmasin, agar
bahorda yog‘ingarchilik kam bo‘lsa, buning ustiga shamolli kunlar
mahsuldorligiga, ayniqsa, boshoqli don ekinlarining hosildorligiga salbiy

ta’sir etadi. Demak, to‘q tusli bo‘z tuproqlarda don ekinlarining
hosildorligi mart - aprel oylaridagi yog‘in -sochin miqdoriga bog‘liq
bo‘ladi. Aprel oyida tuproq chuqurroq, namlansa (tuproqning namlik
darajasi yuqori bo‘lsa) yaylovlarda em - xashak mo‘l bo‘ladi.

To‘q tusli bo‘z tuproqlar zonasida o‘rtacha yillik yog‘in-sochin
miqdori 600 mm ni tashkil etadi. Buning 80% qish va bahor oylariga
to‘g‘ri keladi. SHuning uchun ham, aprel oyida tuproq qatlami chuqur

namiqib, eng ko‘p nam to‘planadi.
Bug‘doyning pishib etilishi uchun bahorda tuproqda to‘plangan faol
namning qariyb yarmi sarflanadi. Kuzatishlarga qaraganda, tuproq
qatlamlaridagi namning bug‘lanib sarf bo‘lishi o‘rimdan keyin kuzgacha

davom etadi.
Tajribaga ko‘ra, yonbag‘ir ko‘ndalangiga haydalganida tuproqda nam
ko‘proq to‘planib, boshoqli ekinlarning hosildorligi birmuncha oshadi.

Bahorda 2 m li tuproq qatlamidagi faol nam miqdori 230 mm dan
oshganda don hosildorligi gektariga 8 s, somon 18-18,6 s atrofida bo‘lgan.
Lalmikor zonada tuproq namligini oshirishning hamda saqlashning

yana muhim bir agrotexnik tadbiri - ekin maydonlari uning begona
o‘tlardan tozalanishi va tuproq yuzasining doimo yumshoq (g‘ovak)
holatda saqlanishidir.

Xullas, to‘q tusli bo‘z tuproqlarda yillik yog‘in-sochin suvlarini
tuproqqa to‘liq singishini ta’minlovchi sharoit vujudga keltirilsa,
jamg‘arilgan suvlarning bekorga sarflanishi bartaraf etilsa, tuproq tabiiy
nami bilan yuqori hosil olish mumkin.

Tipik bo‘z tuproqlarning suv rejimi. O‘zbekistonda tipik bo‘z
tuproqlar ancha keng tarqalgan, ular, asosan dengiz sathidan 300 - 800 m
balandlikdagi tog‘ oldi tekisliklari, adir va dasht zonalarini egallaydi. Tipik

bo‘z tuproqlarning katta qismi sug‘oriladigan dehqonchilik bilan band,
ularda ekinlardan yuqori hosil olishni ta’minlovchi oziq va suv rejimi
yaxshi bo‘lganligi uchun xozirgi vaqtda bu erlar butunlay dehqonchilik
sistemasiga jalb etilgan. Yuqori potensial unumdorlikka ega bo‘lgan tipik

171