Page 171 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

E-ma’lum maydondan yil davomida sarflangan suv miqdori, mm
simob ustunida;

M-tuproqni yog‘in-sochin suvlarini o‘ziga qabul qilish koeffitsienti.
Ma’lum maydonni nam bilan ta’minlanganlik ko‘rsatkichi (e)
tuproqning yuzasi, strukturasi holati va hokazolarga bog‘liq holda o‘zgarib

boradi.
Agarda:
e > 1 – bo‘lsa - mazkur maydonda tabiiy namlik ko‘p. Maydon

botqoqlanish xavfi ostida bo‘ladi.
e = 1 – bo‘lsa - tabiiy namlanish etarli (optimal), qurg‘oqchilik
yillarda fiziologik aktiv namlik etishmaydi.
e < 1 – bo‘lsa - tabiiy namlik batamom etishmaydi, maydon qisqa

yoki uzoq muddatli qurg‘oqchilik xavfi ostida bo‘ladi.
Sug‘orishning turli davrlarida har xil tipdagi suv rejimi tiplari yuzaga
keladi. Sug‘orilayotgan davrda suv rejimining dastlab yuviladigan tipi

shakllanib, keyin yuvilmaydigan va terlaydigan tiplari bilan almashinadi,
natijada tuproqda namning davriy ko‘tarilib va pasayib turishi kuzatiladi.
Tuproqning suv rejimi qishloq xo‘jalik maydonlarida turli agrotexnik
va agromeliorativ tadbirlar tizimini amalga oshirish natijasida boshqarilib

turiladi.
Tuproqning suv balansi - deganda ma’lum vaqt ichida suv
jamg‘armasining o‘zgarishi, tuproqqa keladigan suvning tushishi (kirim)

va sarflanishi (chiqim) tushuniladi. Bundan tashqari biz tuproqning nam
rejimini farq qilishimiz kerak. Bu termin ostida biz tuproqdagi namlikning
umumiy va qatlamlardagi jamg‘armasi o‘zgarib borishini tushunamiz.

Namlik manbai asosan, yog‘inlardir. Nam jamg‘armasining havodagi
bug‘simon namlar kondensatsiyasi hisobiga to‘ldirilishi ikkinchi darajali
ahamiyatga ega. Sizot suvi yuza joylashgan hududlarda sizot suvidan

ko‘tariladigan kapillyar namlik – tuproqdagi namning muhim manbai
hisoblanadi. Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida esa tuproqning
namligi beriladigan suv hisobiga to‘ldiriladi.
Tuproqdagi suv balansi G.N.Visotskiy bo‘yicha quyidagi

elementlardan tashkil topadi:
Suvning kelish manbalari
1. Yog‘inlar (yomg‘ir va qor).

2. Bug‘simon suvlarning tuproqdagi kondensatsiyasi.
3. Shamol yordamida chetdan olib kelingan qorlar.
4. Tuproq yuzasidan (chetdan) suvlarning kelishi.
5. Grunt suvlaridan kelgan oqimlar.

166