Page 169 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

tuproqning qaysi qalinlikdagi qatlami suv bilan band bo‘lishi hamda
suvning bu transformatsiyasida pastga oquvchi yoki yuqoriga ko‘tariluvchi

suvlarning qaysi biri ustun bo‘lishi, suvning kirimi va sarfiga qarab, tuproq
suv rejimining to‘rtta asosiy tipini aniqladi; Bular yuviladigan, davriy
yuviladigan, yuvilmaydigan va terlaydigan suvlar. A.A.Rode suv rejimi

klassifikatsiyasini yanada rivojlantirib, unga muzlagan suv rejimi va
irrigatsion suv rejimi tiplarini qo‘shdi.
Yuviladigan suv rejimi - o‘rmonzor viloyatlarga xosdir, bu erda

yog‘in miqdori bug‘lanishga qaraganda ko‘p. Shuning uchun tuproq
sernam bo‘ladi, bu esa nurash va tuproq payhon bo‘lish jaryonida vujudga
keladi harakatchan mahsulotlarning ustki gorizontlardan pastga yuvilib
tushishiga sababchi bo‘ladi. Bu rejimda tuproq-gruntning juda katta

qatlamida yog‘in-sochin suvining transformatsiyasi kuzatiladi. Xarakterli
tomoni shuki, tuproqning vertikal profilida bir yil emas, balki ko‘p yillar
davomida pastga oquvchi suvlar ustunlik qiladi. Tuproq qatlamidagi

namlik ko‘rsatkichi uning yuqori qismida o‘simliklarni so‘lish namligi
darajasiga yaqin kelmaydi. Bu suv rejimi o‘ziga xos tuproq tipini – podzol
yoki podzollashgan tuproqlarning shakllanishida eng asosiy omil
hisoblanadi.

Davriy yuviladigan suv rejimi - o‘rmon-dasht va dashtlardagi
tekisliklarning past erlaridagi ishqorsizlangan qora tuproqlar, o‘tloqi qora
tuproq va o‘tloqi kashtan tuproqlar uchun harakterlidir. Bu rejimda tuproq

bahorda va yozning birinchi yarmida qor va yomg‘ir suvlari shuningdek,
atrofidagi balandliklardan oqib kelgan suvlar ta’sirida chuqur namlanadi.
Er betidagi suvlar, ko‘pincha, sizot suvlarga borib qo‘shiladi va davriy

ravishda tuproqning chuqur qisminigina ishqorsizlantiradi. Qurg‘oqchil
issiq oylarda suv ko‘tariladi. Bu suv rejimida ham sizot suvlari
chuqurligigacha bo‘lgan qatlam ishtirok etadi. Tuproq vertikal profiliga

namlik ko‘rsatkichi to‘la nam sig‘imi darajasidan o‘simlikni so‘lish
namligi ko‘rsatkichi o‘rtasida tebranib turadi. Umuman olganda, kuz, qish,
bahor fasllarida to‘plangan suv jamg‘armasi madaniy o‘simliklarni
vegetatsiyasi davomida etarli miqdorda suv bilan ta’minlaydi.

Yuvilmaydigan suv rejimida - dasht, quruq dasht va cho‘l
zonalaridagi sizot suvlari chuqurda joylashgan hamda ularning tuprog‘i
quruq iqlimli tuproqlarga xosdir. Bu suv rejimida tuproq qatlami boshdan

oyoq namlanmaydi. Tuproqlar yog‘in miqdoriga qarab, cho‘llarda 10-40
sm dan bo‘z tuproqli zonada 1-2 m gacha va qora tuproqli zonada 2-4 m
gacha namlanadi. Umuman, bu suv rejimida qatnashgan suvlar sizot
suvlari bilan birlashmaydi.

164